Њзбекистон республикаси олий ва њрта

Zaruriyat  va  tasodif.  Ob’ektiv  olamni  bilishda  zaruriyat  va  tasodif  kategoriyasi 
muhim falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat - narsa va hodisalarning vujudga 
kelishi,  shakllanishi  va  rivojlanishini  ta’minlaydigan  shart-sharoitlar,  munosabatlar 
majmuasidir. Tasodif esa - zaruriyatning namoyon bo‘lish shaklidir. 
Zaruriyat  va  tasodif  kategoriyasi  olamni  falsafiy  bilishning  mushtarakligini  va 
samaradorligini ta’minlaydi. 
SHu  nuqtai  nazardan,  zaruriyatni  turkumlashtirganda,  uning  makon  va  zamondagi 
strukturaviy tuzilishini tashkil qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. 
SHuningdek,  zaruriyatni  sabab-oqibat  munosabatlari  tarzida  tushunish  lozim.  Zaruriyat 
narsa  va  hodisalarning  muqarrar  rivojlanish  qonuniyatdan  kelib  chiqadi  hamda  ob’ektiv 
sabablar  tizimiga  asoslanadi.  Masalan,  O‘zbekiston  mustaqillikka  erishgandan  keyin, 
bozor  iqtisodiyoti  munosabatlariga  o‘tishi  tarixiy  obe’ktiv  zaruriyatdir,  uning  «o‘zbek 
modeli»  asosida  amalga  oshirilishi  zaruriyatning  konkret  namoyon  bo‘lishidir.  Bunda 
tasodif «sub’ektivlashtirilgan» jarayon sifatida ko‘zga tashlansa ham, ob’ektiv hodisadir. 
CHunki, O‘zbekistonning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishining 
milliy xususiyatlari, bozor munosabatlariga o‘tishning xarakterini belgilab beradi. 
Zaruriyatlar tabiiy-tarixiy rivojlanishning ob’ektiv qonuniyatlaridan kelib chiqib, doimiy 
o‘zgarib  turadi.  Zaruriyatlarning  tasodiflar  tarzida  namoyon  bo‘lishi,  o‘z  navbatida,  boshqa 
hodisalar  uchun  zaruriyat  maqomiga  ega  bo‘ladi.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  zaruriyat  va 
tasodif o‘rtasidagi bog‘lanishlar sabab-oqibat munosabatlari xarakteriga mos keladi. 

---

 
96 
Zaruriyat  va  tasodif,  kategoriyasiga  boshqa  kategoriyalar  kabi,  uni  aniqlash  va 
baholashga  muayyan  sub’ekt  ehtiyojlari,  manfaatlari  nuqtai  nazaridan  yondashiladigan 
bo‘lsa,  muqobil  qarashlar  vujudga  keladi.  Masalan,  sobiq  Ittifoqning  parchalanib, 
mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa 
deb  baholanib,  uning  zaruriy,  ob’ektiv  qonuniy  xarakteri  inkor  etilmoqda.  Vaholanki, 
jamiyat  taraqqiyotida  hech  qanday  imperiyaning  abadiy  bo‘lmasligini  tarixiy  tajribalar 
doimiy isbotlab kelgan. Demak, bunda biz zaruriyatni ko‘rib turibmiz. 
Zaruriyat va tasodifning aloqadorligi, bog‘lanishi shundaki, ular bir-birisiz mavjud 
bo‘la  olmaydi,  ya’ni  zaruriyatning  muqarrarligi  tasodifga  ham  xosdir.  SHuning  uchun 
falsafiy 
adabiyotlarda 
tasodiflarning 
muqarrarligi, 
tarixiyligi, 
sababiyligini, 
qonuniyligini inkor qiluvchi qarashlar g‘ayriilmiydir.