90
mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», «o‘rin», «vaqt»,
«holat», «mavqe», «harakat», «azob-uqubat». Bu turkumlashtirish, o‘z vaqtida ilmiy
bilishda juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida
«mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini ham izohlagan.
Umuman, kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida o‘rganishni aynan
Arastu boshlab berganligi e’tirof qilinadi. Ma’lumki, ungacha YUnonistonda ko‘proq
politika va ritorika (notiqlik san’ati) fanlari sistemalashgan, ya’ni fan sifatida tizimga
tushirilgan edi. CHunki o‘sha davrda qo‘shinni, mamlakatni va odamlarni boshqarish
uchun siyosat va nutq madaniyati sirlarini bilish katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ammo
o‘sha davrlarda falsafaning qonunlari, kategoriyalari va asosiy tayanch tushunchalari
muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon qilingan bilimlar sistemasi sifatida
shakllantirilmagan edi. Hatto YUnonistonning mashhur olimi va mutafakkiri Suqrotni
ham ana shunday, hali go‘yoki shakllanmagan fan bilan shug‘ullangani va yoshlarni bu
ilm yo‘liga boshlab, ularning noto‘g‘ri tarbiyasiga sabab bo‘lganlikda ayblagan ham
edilar. Bu hol Suqrotning buyuk shogirdi Arastuning mazkur fanni aniq sistema tarzida
ifodalashga kirishishi uchun turtki bo‘lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini
birinchi marta sistemalashtirgan, ta’riflagan va falsafani fan darajasiga ko‘targan. O‘sha
davrdan boshlab falsafa o‘z qonunlari, tamoyillari, kategorial tushunchalariga ega bo‘lgan
fanga aylangan. SHarqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va ibn Sinolar ham katta
ahamiyat berganlar.
XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keldi.
Xususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash), «miqdor»
(birlik, ko‘plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va harakat,
o‘zaro ta’sir), «modallik» (imkoniyat va imkoniyatsizlik, voqelik va novoqelik, zaruriyat
va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli o‘laroq, Hegel esa mantiqiy kategoriyalarni:
«borliq» (sifat, miqdor, me’yor), «mohiyat» (asos, hodisa, mavjudlik), «tushuncha»
(ob’ektiv, sub’ektiv, absolyut g‘oya) tarzida izohlagan.
Falsafa fanining kategoriyalari haqidagi turli qarashlarni umumlashtirib aytganda,
ularning mantiqiy tushunchalar sifatidagi quyidagi tavsiflari bor: 1) ob’ektiv voqelikning
in’ikosi; 2) narsa va hodisalarning o‘zaro bog‘lanish va aloqadorligini mantiqiy
umumlashtiruvchi bilish usuli; 3) narsa va hodisalarning rivojlanishi bilan o‘zgarib
turuvchi mantiqiy tushuncha; 4) borliqning mavjudligidan kelib chiqadigan tarixiy —
mantiqiy bilish darajalaridan biri. Ko‘pchilik mutaxassislar kategoriyalar olam, undagi
narsa va voqealar, ularning asosiy va takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan
keng mazmundagi tushunchalardir, degan fikrga qo‘shiladilar. Bu ma’noda borliq,
voqelik, harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va boshqalar falsafaning ana shunday
kategoriyalaridir.
Falsafada o‘z xususiyatlariga ko‘ra,
«juft kategoriyalar» deb ataladigan; umumiy
bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar ham bor. Ular narsa
va hodisalarning muayyan yo‘nalishdagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy
takrorlanib turuvchi bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa
kategoriyalari mazmunidagi ichki birlik, bog‘lanish, aloqadorlik va munosabatlarning
yaxlitligi bilish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida
vujudga kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: