Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

Shartnoma  –  bu  tomonlar  o„rtasida  o„rnatilgan  yoki  to„xtatilgan 

(bekor qilingan) huquq va majburiyatlar to„g„risidagi kelishuv, yo bitim. 

Tomonlar  barcha  muhim  bandlar  bo„yicha  kelishgan  holdagina  (qonun 

talab  etgan  tarzda)  shartnoma  qabul  qilingan  hisoblanadi.  Xalqimizda: 

«Sochganda so„zlashmasang, xirmonda bo„zlashasan» degan maqol bor.  

Dehqonlar  hayotidan  olingan  ushbu  hikmatning  to„g„ri  ma‟nosi 

shuki,  biror  kishi  bilan  sheriklashib  dehqonchilik  qiladigan  bo„lsang,  u 

bilan ekin ekilayotganidayoq kelishib ol, agar boshida shartlashmasang, 

hosil  pishib,  xirmon  ko„tarilgach,  uni  bo„lib  olishda  sheriging  bilan 

gaping bir joydan chiqmay qolishi mumkin. 

Maqolning majoziy ma‟nosiga kelsak, har bir ishni, birov bilan biror 

narsa  xususida  kelishuv,  bitishuv  asosida  puxta  qilmoq  kerak  ekanligi 

anglashiladi. 

Bu  esa  har  qanday  shartnomaviy  hujjatning  birlamchi  shartidir. 

Shartnomaviylik esa jahon iqtisodiy taraqqiyotida sinovdan o„tgan, erkin 

bozor  munosabatlari  yo„lini  tanlagan  mamlakatlarda  rivojlanishning 

muhim  omili,  sharti  va  garovidir.  Qolaversa,  u  iste‟mol  bozorini  to„l-

dirish,  aholi  farovonligi  va  dasturxon  to„kinligi  kafolati.  Shartnoma-

viylik  o„zining  erkinligi  va  mustaqil  belgilanishi  bilan  demokratik 

---

 

381 

tamoyillarga mosdir. 

Shunday qilib, shartnoma xo„jalik yurituvchi subyekt deb ataluvchi 

ikki  yoki  bir  nechta  jismoniy  va  yuridik  shaxsning,  barcha  mulk 

shaklidagi korxona, tadbirkor, tayyorlovchi va xizmat ko„rsatuvchi, fer-

mer  va  dehqon  xo„jaliklari,  pudratchi  va  xususiy  tadbirkor,  xullas  bar-

chaning o„zaro iqtisodiy munosabatlarini o„rnatuvchi hujjat hisoblanadi. 

U  taraflar  o„rtasida  majburiyatlar  kelib  chiqishiga  asos  bo„ladi,  unga 

kirishuvchi  subyektlarning  iqtisodiy  faoliyatini  rejalashtirishga  xizmat 

qilib,  inqirozga  yuz  tutishdan  asraydi,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning 

sifati va iste‟molchiga yetkazilishi ta‟minlanishini kafolatlaydi. Tabiiyki, 

bu ish umumiqtisodiyotimizga muhim, samarali ta‟sir ko„rsatadi. 

[237].  Bugungi  kunda  Konstitutsiya,  Fuqarolik  kodeksi,  xo„jalik 

ishlarini  yuritish  qonunlari  majmuasi,  mulkchilik,  tadbirkorlik,  korxona 

to„g„risidagi 

qonunlar,  boshqa  me‟yoriy  hujjatlar  shartnoma 

munosabatlarini  tartibga  solib  turuvchi  huquqiy  manbalar  hisoblanadi. 

Bular  qatoriga  O„zbekiston  Respublikasining  1998-yil  29  –  avgustdagi 

«Xo„jalik  yurituvchi  subyektlar  faoliyatining  shartnomaviy  huquqiy 

bazasi  to„g„risida»gi  Qonun  ham  kiradi.  Ushbu  qonunning  10-

moddasida  shartnomada  quyidagi  bandlarning  bo„lishi  shartligi 

ta‟kidlanadi:  



 

shartnoma predmeti; 



 

yetkazib  beriladigan  tovarning  (ishning,  xizmatning)  miqdori, 

sifati, assortimenti va bahosi; 



 

shartnomaning bajarilish muddatlari; 



 

hisob-kitob qilish tartibi; 



 

taraflarning majburiyatlari; 



 

shartnoma  majburiyatlari  bajarilmaganda  yoki  lozim  darajada 

bajarilmaganda taraflarning javobgarligi; 



 

nizolarni hal etish tartibi; 



 

shartnoma tuzilgan sana va joy. 

Bulardan  tashqari,  bunday  turdagi  shartnomalar  uchun  qonun 

hujjatlarida  belgilangan  yoki  taraflardan  birining  arizasiga  ko„ra  o„zaro 

kelishuviga  erishish  zarur  bo„lgan  boshqa  muhim  shartlar  belgilanishi 

lozim. 

Ushbu  shartlarning  xo„jalik  shartnomalariga  to„liq  kiritilmasligi 

shartnomalarni  ijro  etish  jarayonida  salbiy  oqibatlarga  olib  kelishi 

mumkin. 

[238].  Xo„jalik  yuritish  sohasidagi  shartnoma  munosabatlarining 

---

 

382 

asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: 



 

xo„jalik shartnomalari tuzishning erkinligi; 



 

taraflarning o„zaro manfaatdorligi; 



 

shartnoma intizomiga rioya qilish; 



 

taraflarning o„zaro mulkiy javobgarligi. 

Shartnoma  taraflardan  birining  oferta  (shartnoma  tuzish  haqida 

taklif)  yo„llashi  va  ikkinchi  taraf  uni  akseptlashi  (taklifni  qabul  qilish) 

orqali  tuziladi.  Ya‟ni,  shartnoma  tomonlarning  o„zaro  kelishuvlari  aso-

sida  tuziladi.  Taraflar  o„zaro  tenglik  tamoyiliga  bo„ysunadilar.  Shuning 

uchun  shartnomani  tuzishda  fuqarolar,  yuridik  shaxslar  va  davlat  erkin 

harakat  qilib  fuqarolik  huquqiy  munosabatlarining  ishtirokchilari 

bo„ladilar.  

Shartnomani  bajarishda  har  ikkala  taraf  o„zaro  javobgar  hisoblana-

dilar. Taraflardan biri shartnoma majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim 

darajada bajarmagan taqdirda, bu taraf: 



 

boshqa tarafga yetkazilgan zararni to„laydi; 



 

yetkazib  beruvchi  (pudratchi)  sotib  oluvchiga  (buyurtmachiga) 

kechiktirilgan har bir kun uchun 0,1 foiz miqdorida penya to„laydi, biroq 

bunda  penyaning  umumiy  summasi  tovarlar,  bajarilmagan  ishlar  yoki 

ko„rsatilmagan xizmat bahosining 50 foizidan oshib ketmaydi. 

Penyani to„lash shartnoma majburiyatlarini buzgan tarafni tovarlarni 

yetkazib  berish  muddatlarini  kechiktirib  yuborish,  to„liq  yetkazib 

bermaslik  yoki  xizmatlarni  ko„rsatmaslik  oqibatida  yetkazilgan  zararni 

qoplashdan ozod etmaydi. 

To„lov talabnomasi akseptini asossiz ravishda butunlay yoki qisman 

rad  etganlik,  shuningdek,  hisob-kitobning  boshqa  shakllarida  tovarlar 

(ishlar, xizmatlar) haqini to„lashdan bosh tortganlik (bank muassasasiga 

to„lov shartnomasini taqdim etmaganlik va hokazo) uchun sotib oluvchi 

(buyurtmachi)  mahsulot  yetkazib  beruvchiga  o„zi  to„lashni  rad  etgan 

yoki bosh tortgan summaning 15 foizi miqdorida jarima to„laydi. 

Yetkazib berilgan tovarlar haqini  o„z vaqtida to„lanmaganlik uchun 

sotib  oluvchi  (buyurtmachi)  yetkazib  yuborilgan  har  bir  kun  uchun 

kechiktirilgan  to„lov  summasining  0,4  foizi  miqdorida  penya  to„laydi 

(qarang:  «Xo„jalik  yurituvchi  subyektlar  faoliyatining  shartnoma-

huquqiy bazasi to„g„risida» gi Qonunning 27-34 moddalari). 

Prezidentimiz  I.Karimov:  «Hech  bir  shartnomadan  xo„jalik  zarar 

ko„rmasligi,  balki  o„zi  uchun  manfaat  topishi,  bundan  buyog„iga  ishlab 

chiqaruvchilar  bilan  munosabatni  qizitish,  rag„batlantirish,  ularga 

---

 

383 

erkinlik berish asosida qurish lozim», – deb juda o„rinli ta‟kidlaydi. 

[241].  Bugun  biz  markaziy  rejalashtirish  tizimidan  voz  kechib, 

bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ish  yuritmoqdamiz.  Bu  tizimda 

shartnomalar  –  turli  mulk  shaklidagi  korxonalar,  shuningdek,  tadbir-

korlar  hamda  boshqaruv  organlari  o„rtasidagi  iqtisodiy  munosabatlarni 

tartibga  soluvchi  asosiy  huquqiy  hujjat  hisoblanadi.  Hozir  kontrakta-

tsiya,  fyuchers,  xizmat  ko„rsatish,  oldi-sotdi  kabi  shartnoma  turlari 

yetakchi o„rin egallamoqda (50-jadval).