Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

Har  ikkala  fond  manbalarini  birlashtirish  usulidan  foydalanish 

yordamida bank aktivlari va passivlarni boshqarishda ancha qulayliklar-

ga  ega  bo„ladilar.  Boshqarishga  bunday  yondashish  quyidagilarga 

asoslanadi: 



 

Boshqaruvchi dastlab maqsadlarni aniqlab olishi, so„ngra aktivlar 

va  passivlarni  boshqarish  orqali  ushbu  maqsadlarga  erishish  uchun 

harakat  qilish  lozim.  Bu  o„rinda  bank  aksionerlari  qo„yilmalaridan  foy-

dalanishning eng yuqori darajasiga erishishga harakat qilish kerak. 



 

Aktivlar  va  passivlarni  boshqarish  jarayonida  bankning  da-

romadini  yuqori  darajaga  ko„tarishni  ta‟minlovchi  boshqa  qarorlarni 

qabul  qilish  va  ularning  ijrosini  ta‟minlovchi  barcha  imkoniyatlardan 

foydalanish. 



 

Aktiv va passivlarni boshqarish orqali bank daromadi va xarajati 

orasidagi  farq  (spred  yoki  marja)ni  oshirish  yoki  saqlab  turishga  eri-

shish. 



 

Bank  aktivlar  majburiyatlar  portfelini  boshqarishda  asosiy  e‟ti-

borni yuqori daromadli kreditlarni berishga qaratmog„i lozim. Agar kre-

ditlarga  yo„naltirilishi  mo„ljallangan  depozitlar  hajmi  kam  bo„lsa, 

Qisqa muddatli manbalar 

 

Qisqa muddatli aktivlar 

Uzoq muddatli manbalar 

 

Uzoq muddatli aktivlar 

 

---

 

134 

kerakli mablag„lar boshqa arzon manbalar hisobidan jalb qilinishi lozim. 



 

Bank  kapitalining  bahosi  faqatgina  uning  daromadliligiga  emas, 

balki  tavakkalchilikka  ham  bog„liq  bo„lganligi  tufayli  mazkur  tavak-

kalchilikni  boshqarish  ham  bank  rahbariyati  uchun  eng  muhim  vazi-

falardan hisoblanadi. 

[88].  Balans  buzilishini  boshqarish  deganda  foiz  stavkasi  xatarini 

sug„urtalash  (xejirlash)  strategiyasi  tushuniladi.  Bu  strategiya  foiz 

daromadini keltiruvchi: 



 

bank aktivlari; 



 

pul bozoridagi depozitlar; 



 

zayomlar bilan bog„liq bo„lgan narxlarning amal qilish muddati; 



 

narxlarning o„zgarishi ehtimolini tahlil qilishni talab qiladi. 

Agar  boshqaruvchi  aniq  har  bir  davr  uchun  aktivlar  va  passivlar 

o„rtasidagi  tenglikni  ta‟minlasa,  foiz  stavkasining  bozordagi  o„zgarishi 

bank faoliyatiga salbiy ta‟sir ko„rsatmaydi. 

 

 

 

 

Agar  qayta  baholanishi  lozim  bo„lgan  aktivlar  miqdori  shunday 

passivlar  miqdoriga  teng  bo„lmasa,  foiz  stavkasidagi  o„zgarishlarni 

sezuvchi  aktivlar  va  passivlar  o„rtasida  tengsizlik  (disbalans)  yuzaga 

keladi. 

 

Tengsizlik 

(disbalans) 

= 

Foiz stavkasining 

o„zgarishini sezuvchi 

aktivlar 

 – 

Foiz stavkasining 

o„zgarishini sezuvchi 

passivlar 

Aniq  har  bir  davr  ichida  (kun,  hafta  va  h.k)  foiz  stavkasidagi  o„z-

garishni sezuvchi aktivlar hajmi xuddi shunday xususiyatga ega bo„lgan 

passivlar hajmidan ortiq bo„lsa, u holda bank balansida ijobiy tengsizlik 

yuzaga  keladi,  yoki  boshqacha  qilib  aytganda,  balansning  aktivlar 

bo„yicha sezuvchanlik darajasi yuqori bo„ladi: 

 

 

 

 

 

Sezuvchanlik nati-

jasidagi ijobiy 

tengsizlik 

 

Foiz stavkasining 

o‟zgarishini se-

zuvchi aktivlar 

 

Foiz stavkasining 

o‟zgarishini sezuvchi 

passivlar 

> 

Qayta baholanishi lozim  

bo„lgan bank aktivlari narxi  

(foiz stavkasining o„zgarishini 

sezuvchi aktivlar) 

Qayta baholanishi lozim bo„lgan 

bank passivlarining narxi 

(foiz stavkasining o„zgarishini  

sezuvchi aktivlar) 

= 

---

 

135 

 

Aksincha, agar foiz stavkasidagi  o„zgarishni sezuvchi passivlarning 

hajmi  shu  xususiyatga  ega  bo„lgan  aktivlar  hajmidan  yuqori  bo„lsa,  u 

holda balansda salbiy tengsizlik yuzaga keladi: 

 

 

 

 

 

 

Masalan, bank foiz stavkasidagi sezuvchi 500 mln. dollar hajmidagi 

aktivlar  va  400  mln.  dollar  hajmidagi  passivlarga  ega  bo„lsa,  bankning 

aktiv  saldosi  (qoldig„i),  ya‟ni  ijobiy  tengsizlik  100  mln.  dollarga  teng 

bo„ladi.  Agar  foiz  stavkasi  ko„tarilsa,  sof  foiz  marjasi  ham  ortadi. 

Natijada  bank  daromadi  ortadi.  Foiz  stavkasi  miqdori  pasayganda,  sof 

foyda  marjasi  kamayadi.  Ijobiy  saldoga  ega  bo„lgan  bank  foiz  stavkasi 

kamayganda  daromadini  yo„qotadi.  Foiz  stavkasidagi  o„zgarishni  se-

zuvchi aktiv va passivlar hajmining teng bo„lishi, bankning foiz stavka-

si xataridan himoya qiladi. Bunday holda aktivlar bo„yicha foiz tushum-

lari  va  passivlar  bo„yicha  foiz  chiqimlari  teng  bo„lib,  balans  buzilishi 

yuzaga  kelmaydi  va  sof  marjasi  barqaror,  ya‟ni  mustahkam  bo„ladi. 

Hozirgi  paytda  balans  buzilishini  boshqarishni  bir  necha  usullaridan 

foydalanilmoqda: 



 

bankning  sof  foyda  marjasi  ko„zda  tutilgan  darajaga  etishini 

ta‟minlovchi  ma‟lum  bir  davrni  belgilab  olish  zarur  (masalan,  bir  yil 

yoki olti oy); 



 

sof foiz marjasining qanday maqsadlarga yo„naltirilishini aniqlab 

olish  lozim,  ya‟ni  sof  foiz  marjasi  o„rnatilgan  darajada  qoladimi,  yoki 

imkoniyat bo„lsa, uni ko„tarish lozimmi, shu masalani hal qilish kerak; 



 

agar  bank  rahbariyati  sof  foiz  marjasining  ortishini  istasa,  foiz 

stavkasining  o„sishini  aniq  belgilab  olishi  yoki  daromad  va  xarajat 

orasidagi  farqni  oshirish  maqsadida  o„z  aktivlari  va  passivlarini  qayta 

taqsimlash yo„llarini topishi lozim.