Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

Mijozning kreditga layoqatliligini tavsiflovchi  

moliyaviy ko„rsatkichlar 

 

№ 

Ko„rsatkichlar 

Hisoblash 

tartibi 

Izoh 

 

1 

2 

3 

4 

I 

Likvidlik 

koeffitsiyentlari

 

(2,0-1,25)*

 

 

 

---

 

347 

1 

2 

3 

4 

 



 Joriy likvidlik 

koeffitsiyenti (

JL

K

) 

PА

JА

K

JL



 

JA – joriy aktivlar; 

PA  –  passiv  aktivlar,  ya‟ni  qisqa 

muddatli qarz majburiyatlari. 

 Bu ko„rsatkich qarz oluvchining o„z 

qarzini uzish qobiliyatiga egami yoki 

yo„qligini ifodalaydi. Agar bankning 

qarz  majburiyatlari  mijoz  mablag„-

idan ortiq bo„lsa, u holda bank kredit 

berishga 

layoqatli 

bo„lolmaydi. 

Me‟yoriy koeffitsiyent darajasi 1 dan 

kichik bo„lmasligi kerak.  

 

Tezkor likvidlik 

koeffitsiyenti (

ТL

K

) 

PА

LА

К

ТL



 

LA – likvid aktivlar. 

 Likvid  aktivlarga  pul  mablag„lari, 

debitorlik  qarzlar  va  tez  sotish 

mumkin  bo„lgan  buyumlarning  bir 

qismi kiradi. 

*

 Ko„rsatkichlarning me‟yoriy darajasi. 

II 

Samaradorlik 

(aylanuvchanlik) 

koeffitsiyentlari 

(0,25-0,6)

* 

 

 

 



 Moddiy 

buyumlarning 

aylanuvchanligi (K

FA

) 

 

 

 

a) 

1

FA

К

 

T

F

К

FA



1

 

F

–  moddiy  buyumlarning  o„rtacha 

qoldig„i (mazkur davrda); 

T  –  bir  kunlik  sotuvdan  tushgan 

tushum. 

 Bu  ko„rsatkich  buyumlar  aylanuv-

chanligining  davomliligini  kunda 

ifodalaydi 

 

b) 

2

FA

К

 

F

T

K

FA



2

 

 Bu  ko„rsatkich  mazkur  davr  ichida 

aylanma  mablag„lari  necha  marta 

aylanmada 

(aylanishda) 

bo„lganligini ifodalaydi 

 



 Debitorlik 

qarzdorligining 

aylanuvchanligi - 

DА

К

 

(kunda) 

Т

K

К

DА



 

K

  –  mazkur  davr  ichida  qarzdor-

likning o„rtacha qoldig„i. 

---

 

348 

1 

2 

3 

4 

 



 Asosiy kapitalning 

aylanuvchanligi -

АКА

К

 

АФ

T

К

АКА



 

T  –  sof  sotuv  va  sotuvdan  tushgan 

tushum; 

АФ

  –  mazkur  davrda  asosiy 

fondlarning o„rtacha qoldiq qiymati. 

 



 Aktivlarning 

aylanuvchanligi (

АА

К

) 

А

T

К

АА



 

А

  –  mazkur  davrda  aktivlarning 

o„rtacha qiymati. 

III 

Moliyaviy leveraj 

koeffitsiyenti (K

ML

) 

 Bu  koeffitsiyent  qarz  oluvchining  o„z  kapitali  bi-

lan qay darajada ta‟minlanganligini xarakterlaydi. 

 Likvidlik  koeffitsiyentidan  farqli  o„laroq  leveraj 

koeffitsiyentini  hisoblashda  muddatlaridan  qat‟iy 

nazar  bank  mijozlarining  barcha  qarz  majburiyat-

lari inobatga olinadi. 

 

 

 Chetdan  jalb  qilingan  (qisqa  va  uzoq  muddatli) 

mablag„larning  salmog„i  qanchalik  yuqori  bo„lib, 

o„z  kapitalining  salmog„i  past  bo„lsa,  shunchalik 

mijozning  kreditga  layoqatliligi  past  darajada 

bo„ladi. 

 



 Barcha qarz majbu-

riyatlar va aktivlar 

nisbati (

1

МL

К

) 

A

QM

К

МL



1

 

QM  –  barcha  qarz  (qisqa  va  uzoq 

muddatli) majburiyatlar;  

A – aktivlar  

 



 Barcha  qarz  majbu-

riyatlari  va  o„z  kapi-

tali nisbati  

2

МЛ

К

 (0,25-0,6)

*

 

К

O

QM

К

МL

'

2



 

O‘K – o„z kapitali. 

 



 

Barcha  qarz  majbu-

riyatlari  va  aksioner-

lik kapitali nis

bati  

(0,66-2,0)

*

 (

3

МL

К

)

 

АК

QM

К

МL



3

 

AK – aksionerlik kapitali. 

 



 Uzoq  muddatli  qarz-

lar  va  asosiy  aktivlar 

nisbati (

5

МL

К

) (0,5-1,5) 

АА

UMQ

К

МL



5

 

UMQ – uzoq muddatli qarzlar; 

AA – asosiy aktivlar. 

 



 

O„z kapitali va 

aktivlar nisbati (

6

МL

К

) 

А

К

O

К

МL

'

6



 

O‘K – o„z kapitali;  

A – aktivlar. 

IV 

Foydalilik 

(rentabellik) 

koeffitsiyentlari 

Bu  ko„rsatkich  barcha  kapital  va  uning  jalb 

qilingan  qismining  foydalanish  samaradorligini 

ifodalaydi  va  u  bir  necha  subko„rsatkichlar 

ko„rinishda bo„ladi. 

 



 Foyda normasini 

tavsiflovchi 

koeffitsiyentlar: 

 

---

 

349 

1 

2 

3 

4 

 

a) 

1

FN

К

 

Т

YaF

К

FN



1

 

YaF  –  soliq  va  foizlar  to„lov-

larigacha bo„lgan yalpi foyda. 

 

 

 

 

 

b) 

2

FN

К

 

Т

SOF

К

FN



2

 

 

SOF  –  sof  operatsion  foyda  (foiz 

to„lovidan  keyingi  foyda,  ammo 

soliq to„lovigacha). 

 

 

 

 

 

c) 

3

FN

К

 

Т

SF

К

FN



3

 

SF  –  barcha  soliq  va  foizlar  to„-

lovidan keyingi sof foyda. 

 

 

 

 

 

 



 Rentabellik koef- 

fitsiyentlari: 

 

 

 

 

 

 

 

a) 

1

Р

К

 

А

F

К

Р



1

 

F  –  soliq  va  to„lovlar  to„lovigacha 

bo„lgan foyda;  

A – aktiv.  

 

 

 

 

 

b) 

2

Р

К

 

А

F

К

Р

/

2



 

F

1 

–  foizlar  to„lovidan  keyingi 

foyda, ammo soliq to„lovigacha 

 

 

 

 

 

c) 

3

Р

К

 

А

SF

К

Р



3

 

 

 

 Uch  turdagi  rentabellik  koeffitsiyentlarini  birgalikda  qo„llash  natijasida 

rentabellik  darajasiga  ta‟sir  qiluvchi  foiz  va  soliq  stavkalarining  ta‟sir 

doirasi aniqlanadi. 

 

 

 



 Aksiyaga bo„lgan 

foyda me‟yori koef-

fitsiyenti (

АFМ

К

) 

 

 

 

a) 

АD

К

 

А

D

К

АD



 

K

AD 

–  aksiyadan  daromad  ko-

effitsiyenti; 

D  –  oddiy  aksiyalar  bo„yicha  di-

vidend; 

А

  –  oddiy  aksiyalarning  o„rtacha 

soni. 

 

b) 

DD

К

 

АB

YD

К

DD

100





 

K

DD 

– dividenddan daromad; 

YD  –  bitta  aksiyaga  to„g„ri  kelgan 

yillik dividend; 

AB  –  bitta  aksiyaning  o„rtacha 

bozor bahosi. 

 

 Agar  sotuvdan  tushgan  tushumda  foyda  salmog„i  yoki  kapital  foydaligi 

---

 

350 

1 

2 

3 

4 

ortib borsa, u holda moliyaviy leveraj koeffitsiyenti pasaygan taqdirda ham 

mijoz reytingini tushirmaslik ilojini qilish mumkin. 

V 

Qarzni qoplashni 

tavsiflovchi 

koeffitsiyentlar 

Bu ko„rsatkichlar bozor koeffitsiyentlari deb atalib, 

foydaning  qanday  qismi  foizlar  va  to„lovlar 

hisobiga qoplanganlik darajasini ifodalaydi. 

 



 Foizning qoplan-

ganlik koeffitsiyenti 

(K

FQ

) 

K

FQ

FТ

F



 

F – mazkur davrdagi foyda; 

FT  –  mazkur  davr  uchun  foiz 

to„lovlari. 

 

 



 Foiz to„lovlarining 

qoplanganlik 

koeffitsiyenti (K

FTQ

) 

K

FTQ

S

F



 

S  =  foizlar  +  lizing  to„lovlari  + 

imtiyozli 

aksiyalar 

bo„yicha 

dividendlar + boshqa to„lovlar. 

 

Qayd  qilingan  barcha  moliyaviy  koeffitsiyentlar  mazkur  yoki 

istiqbol rejalari ma‟lumotlariga asoslanib hisoblanishi mumkin. Barqaror 

iqtisodiyot  yoki  mijozning  holatidagi  barqarorlikning  davomiyliligiga 

qarab  qarz  oluvchining  kreditga  layoqatliligini  aniqlash  oldingi  yilgi 

ma‟lumotlar  asosida  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Xorijiy  davlatlar 

amaliyotida  odatda  so„nggi  uch  yil  ma‟lumotlari  asosida  kreditga 

layoqatlilik  darajasi  aniqlanadi.  Bunda  koeffitsiyentlar  o„rtacha  bir  yil 

uchun  hisoblanadi.  Ularni  hisoblashda  aylanma  mablag„lari  qoldig„i, 

debitorlik  va  kreditorlik  qarzlari,  kassadagi  va  hisob  raqamlaridagi 

mablag„lar,  aksionerlik  kapitali  miqdori  (ustav  fondi),  o„z  kapitali  va 

h.k. lar asos qilib olinadi. 

[216].  Kreditga  layoqatlilikni  baholash  korxonaning  mol  yetkazib 

beruvchilar, xaridorlar va banklar bilan o„zaro munosabatlarni o„rnatish-

lari  uchun  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Zero,  ijobiy  kreditga  layoqatlilik 

ko„rsatkichiga  ega  bo„lgan  korxonalar  hech  qanday  to„siqlarsiz  kredit 

olishlari  va  uning  hisobidan  tovar-moddiy  boyliklarni  sotib  olishi, 

salmoqli  mablag„larni  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishga,  oldindan 

olingan kreditlar bo„yicha qarzlarni to„lashga yo„naltirishlari mumkin. 

Salbiy  kreditga  layoqatlilik  ko„rsatkichiga  ega  bo„lgan  korxonalar 

bankdan  kredit  olmasa-da,  o„z  moliyaviy  ahvolini  yaxshilash,  ishlab 

chiqarish,  sotuv  hajmini,  o„z  mablag„lari  miqdorini,  rentabellik 

ko„rsatkichlarini  oshirish  bo„yicha  choralar  ishlab  chiqish  lozimligi 

to„g„risida axborotga ega bo„ladilar. 

Kreditga  layoqatlilikni  tahlil  qilishda  ma‟lumotlarning  har  xil 

manbalaridan foydalaniladi: 



 

bevosita mijozlardan olingan materiallar; 

---

 

351 



 

mijoz haqida bank arxivida mavjud bo„lgan materiallar; 



 

mijoz  bilan  ish  yuzasidan  aloqada  bo„lgan  shaxslar  (uning  mol 

yetkazib  beruvchilari,  kreditorlari,  uning  mijozlari,  banklar  va 

boshqalar) tomonidan berilgan ma‟lumotlar; 



 

shaxsiy  va  davlat  agentliklari  va  tashkilotlarining  hisobotlari  va 

materiallari  (kreditga  layoqatlilik  haqidagi  hisobotlari,  investitsiya 

bo„yicha  ma‟lumotlar  va  boshqalar).  Ammo  bunday  tashkilotlar 

hozirgacha  bizning  amaliyotimizda  yo„q  (Markaziy  bank  qoshidagi 

KAMP dan tashqari). 

Bank  tomonidan  o„rganib  chiqilgan  materiallarni  olgan  kredit 

bo„limining  ekspertlari  o„z  bank  arxiviga  murojaat  qiladi.  Agar  mijoz 

oldin ham kredit olgan bo„lsa, arxivda uning kechiktirib to„langanligi va 

boshqa  kamchiliklari  haqidagi  ma‟lumotlar  bo„ladi.  Undan  tashqari, 

bank  boshqa  kredit  tashkilotlari  bilan  aloqa  o„rnatib,  ushbu  qarzdor 

to„g„risida ma‟lumot olishi mumkin. 

Kreditga  layoqatlilikni  baholashda  quyidagi  sifat  jihatlarga  ham 

e‟tibor beriladi: 



 

qarz oluvchining reputatsiyasini o„rganib chiqish; 



 

kredit maqsadini aniqlash; 



 

asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplanishini 

aniqlash; 



 

bank  qisman  o„z  bo„yniga  oladigan  qarz  oluvchining  risklarini 

baholash. 

Qarz  oluvchining  reputatsiyasi  (obro„,  shuhrat,  dong„i)  sinchkovlik 

bilan  tekshiriladi, bunda  mijozning  kredit  tarixini  o„rganib chiqish  juda 

muhimdir.  Korxona  rahbarining  shaxsiy  va  ish  bilan  bog„liq  bo„lgan 

xislatlariga katta e‟tibor beriladi. 

[217].  AQShda  potensial  qarz  oluvchining  kreditga  layoqatliligini 

aniqlash  uchun,  o„z  navbatida,  kredit  riskini  minimallashtirish  uchun, 

yuqorida ta‟kidlab o„tganimizdek, (277-betga qarang) 5 «C» nomli usul 

foydalaniladi. Bu usul quyidagi jihatlarga asoslanadi: 



 

mijozning reputatsiyasi (obro„si, shuhrati va dong„i) – customer 

character; 



 

to„lov qobiliyati – capacity to pay; 



 

kapital – capital; 



 

ssudaning ta‟minlanganligi – collateral; 



 

iqtisodiy  konyunktura  va  uning  istiqbollari  –  current  business