Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

usuli  orqali  baho  berishning  birinchi  bosqichida  bankning  depozitlari 

va  boshqa  mablag„lar  manbayi  bir  necha  turkumlarga  bo„linadi.  Bu 

turkumlarga asoslanib, manbalar bahosining pul bozorida pasayib ketishi 

va  buning  natijasida  bank  yo„qotishlarga  uchrashiga  baho  berish 

mumkin bo„ladi: 

Bu turkumlarga quyidagilar kiradi: 



 

«Qaynoq  pullar»  («Goryachiye  dengi»)  bo„yicha  majburiyatlar 

–  foiz  stavkasining  o„zgarishiga  sezuvchanligi  yuqori  bo„lgan 

jamg„armalar va boshqa pul mablag„lari; 



 

ishonchsiz mablag„lar – joriy davrning istalgan vaqtida bankdan 

talab qilinishi mumkin bo„lgan mijozlar jamg„armalarining asosiy qismi 

(25-30%); 

---

 

166 



 

barqaror  mablag„lar  (asosiy  mablag„lar  yoki  asosiy  majbu-

riyatlar). 

Likvidlikni  boshqaruvchi  rahbar  ikkinchi  bosqichda  yuqorida 

keltirilgan  depozitlardan  foydalanish  qoidalariga  rioya  qilgan  holda 

likvid  mablag„larni  joylashtirishi  lozim.  Masalan,  «qaynoq  pullar» 

bo„yicha  likvid  mablag„larning  95  foizi  miqdorida  zaxira  ushlashga 

qaror qilishi mumkin. Bu zaxira vakil banklardagi tez sotiladigan likvid 

depozitlardan  hamda  Markaziy  bank  investitsiyalaridan  tashkil  topgan 

bo„lishi  mumkin. Bank amaliyotida  ishonchsiz  jamg„armalardan  va  no-

depozit majburiyatlardan foydalanishning asosiy qoidasi likvid zaxirada 

bu jamg„armalar va majburiyatlar umumiy hajmining 30 foiz miqdorida 

saqlanishni  ko„zda  tutadi.  Shunday  qilib,  bankning  depozitlari  va 

nodepozit  mablag„lari  bo„yicha  likvid  mablag„lar  zaxirasi  quyidagicha 

bo„lishi mumkin: 

 

 

 

      0,95                                                   + 0,30                                  + 

 

 

 

+0,15  

 

 

 

Bank  doimo  bank  qonunchiligi  asosida  bankdan  kredit  olish  qobi-

liyatiga  ega  bo„lgan  mijozlarga  kredit  berishga  tayyor  turishi,  buning 

uchun  esa  u  doimo  kerakli  miqdordagi  likvid  zaxiralarga  ega  bo„lishi 

lozim.  Chunki  berilgan  kredit  mijoz  tomonidan  odatda  bir  necha  kun 

yoki bir necha soat ichida sarf qilinib, boshqa banklarga o„tadi. 

Mutaxassislarning fikricha, bank likvid mablag„larga ehtiyoj sezgan 

taqdirda  ham  mijozlarga  barcha  yaxshi  kreditlar  berishga  harakat  qi-

lishlari lozim. Bunda ular pul mablag„lariga bo„lgan har qanday talabni 

qondirish uchun zarur hollarda ularning boshqa banklardan qarzga olish 

imkoniyatiga  tayanishlari  mumkin.  Shu  orqali  bank  va  mijoz  o„rtasida 

yaxshi  munosabatlar  o„rnatilishi  va  kelajakda  samarali  hamkorlik  qili-

nishiga erishish mumkin. 

Bank  mijozga  kredit  berish  orqali  unga  boshqa  bank  xizmatlarini 

ko„rsatishi,  turli  sohada  munosabatlar  o„rnatishi  va  buning  natijasida 

qo„shimcha  daromadlar  olishi  mumkin.  Kreditlar  va  depozitlarni 

Qaynoq pul va nodepozit 

likvid mablag

„

lar  zaxira 

majburiyatlari  

Majburiy 

zaxiralar 

Barqaror jamg

„

armalar va 

nodepozit mablag

„

lar 

---

 

167 

ta‟minlash  maqsadida  likvid  mablag„larga  bo„lgan  talabni  jamlash 

natijasida  bankning  likvid  mablag„larga  bo„lgan  umumiy  talabi  hajmini 

quyidagicha aniqlash mumkin: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jahon  amaliyotida  ko„pgina  banklar  likvid  mablag„larga  bo„lgan 

ehtiyojlarni  o„rtacha  miqdorlarga  asoslanib  hisoblaydilar.  Bunday  hi-

soblash  ba‟zi  bir  muhim  moliyaviy  ko„rsatkichlar  yoki  likvidlik  indi-

katorlaridan foydalanishni ko„zda tutadi.  

 

Jumladan: 

 

1) 

Pul holati 

= 

Jamg„arma muassasalari jamg„armalari 

va pul mablag„lari 

: 

Umumiy 

 aktivlar 

 

 

Pul  mablag„lari  hajmining  kattaligi  bank  holatining  ishonchliligini 

va mablag„larga bo„lgan talabni so„zsiz qondirilishini bildiradi. 

 

2) 

Likvid qimmatli 

qog„ozlar holati 

= 

Davlat qimmatli 

qog„ozlari 

: 

Umumiy 

aktivlar 

 

 

 

 

 

 

0,95     

 

 

 

 

  +0,30 

 

 

 

 

 

+0,15                                               +1,0 

«Qaynoq 

pullar» 

– 

«Qaynoq pullar» 

bo„yicha majburiy 

zaxiralar 

 

Ishonchsiz lik-

vid jamg„arma-

lar va nodepozit 

majburiyatlar 

– 

Likvid mab-

lag„larning 

ushbu turku-

mi bo„yicha 

majburiy 

zaxiralar 

 

Barqaror 

jamg„armalar 

va nodepozit 

mablag„lar va 

nodepozit 

majburiyatlar 

– 

Ushbu likvid 

mablag

„

lar 

bo

„

yicha           

majburiy 

zaxiralar 

 

Yuzaga chi-

qish imkoni-

yati bo„lgan 

mud-dati 

o„tgan kredit-

lar 

– 

Muddati 

o„tgan 

kreditlar 

 

---

 

168 

Bankda  tezda  sotish  imkoniyatiga  ega  bo„lgan  qimmatli  qo-

g„ozlarning mavjudligi bank likvidligining ta‟minlanganligini bildiradi. 

 

3) 

Garovga qo„yilgan 

qimmatli qog„ozlarning 

solishtirma og„irligi 

= 

Garovga qo„yilgan 

qimmatli qog„ozlar 

: 

Qimmatli 

qog„ozlar 

portfeli 

 

 

Bu  ko„rsatkich  likvidlikning  salbiy  ko„rsatkichi  bo„lib,  davlat 

jamg„armalari  bo„yicha  qo„yilgan  qimmatli  qog„ozlar  qanchalik  ko„p 

bo„lsa, shunchalik bank likvidligi past bo„ladi. 

 

4) 

«Qaynoq pullarning» 

solishtirma og„irligi  

= 

Pul aktivlari 

: 

Pul majburiyatlari 

 

Pul aktivlari o„z tarkibiga quyidagilarni oladi: 



 

naqd pullar; 



 

davlatning qisqa muddatli qimmatli qog„ozlari; 



 

zaxiradagi  qimmatli  qog„ozlarni  qayta  sotib  olish  sharti  bilan 

tuziladigan  bitimlar  (qimmatli  qog„ozlar  sotib  olish  uchun  bank  qarz 

berganda); 



 

yevrovalutadagi depozitlar; 



 

davlat qarzlari; 



 

sotiladigan qimmatli qog„ozlarni jalb qilish (sotiladigan qimmatli 

qog„ozlarni bank vaqtinchalik qarzga olganda). 

 

5) 

Qisqa muddatli 

investitsiyalarning foiz 

stavkalari tebranishi 

natijasida o„zgaradigan 

majburiyatlarga nisbati 

= 

Qisqa muddatli 

investitsiyalar 

: 

Foiz stavkalarining 

tebranishi natijasida 

o„zgaradigan 

majburiyatlar 

 

 

Qisqa  muddatli investitsiyalar  boshqa  banklarga qo„yiladigan qisqa 

muddatli  qo„yilmalarni,  sotiladigan  davlat  zaxiralarini  hamda  bankning 

qisqa muddatli qimmatli qog„ozlarini o„z ichiga oladi. 

 

6) 

 

Broker depozitlari holati   = 

Broker 

depozitlari 

: 

Barcha 

depozitlar hajmi 

 

Broker  depozitlari  foiz  stavkalarining  o„zgarishini  nisbatan  juda 

sezuvchan  va tez  aylanuvchan bo„ladi. Bunday  depozitlar hajmining  va 

narxining  oshishi  natijasida  bank  likvidligi  uchun  juda  noqulay  sharoit 

yuzaga kelishi mumkin. 

 

---

 

169 

7) 

Jamg„armalarning 

tuzilmalari nisbati 

= 

Talab qilib olguncha 

depozitlar 

: 

Muddatli 

depozitlar 

 

Jamg„armalarning  ushbu  nisbati  bank  ega  bo„lgan  moliyaviy  mab-

lag„larining  qanchalik  barqaror  ekanligini  ko„rsatadi.  Ya‟ni  ular  o„rta-

sidagi  nisbatning  kamayishi  qo„yilmalarning  barqarorligini  va  u  orqali 

bankning  likvid  mablag„larga  bo„lgan  talabining  pasayganligini  bil-

diradi. 

Qayd qilingan barcha ko„rsatkichlar talab va takliflarning mavsumiy 

tebranishlariga  nisbatan  juda  sezuvchan  bo„lib,  kreditlarga  bo„lgan  ta-

lablar ortganda ular pasayadi va bu talablar hajmi kamayganda bu ko„r-

satkichlar qiymati ortadi. 

[107].  Zaxiralar  taqchilligini  qoplash  uchun  kerak  bo„lgan  mab-

lag„larni  tanlashda  bank  o„zlarining  likvid  mablag„larga  bo„lgan  ta-

lablarini yaxshilab o„rganishlari lozim. 

Bu talablar quyidagilardan iborat: