Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

 
 
Mavzu 13. AVTOMATLAShTIRILGAN ISh JOYLARI VA ULAR 
NING ASOSIY TURLARI. 
 
R E J A. 
 
Kirish. 
1. Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni rivojlantirish 
istiqbollari. 
 
167

---

2. Mustaxissislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan tashkiliy va 
texnikaviy jihatdan ta’minlanishi. 
3.O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning avtomatlashtirilgan 
ish joylari: 
a) Tovarshunos - iqtisodchi AIJ. 
b) iqtisodchi - rejalashtiruvchining AIJ. 
v) Baholar bo`yicha iqtisodchining AIJ. 
4.Buxgalterning AIJ. 
 
 
Avtomatlashtirilgan ish joyi (AIJ) o`z ishi joyida joylashgan mutaxassisning 
axborot va hisoblashga ehtiyojlarini ta’minlovchi apparat hamda dasturiy vositalar 
oylariga yakinlashtirish 
mutaxassislar akliy mehnatini avtomatlashtirish shakllaridan biridir. Bu narsa 
odam bilan mashinaning o`zaro munosabatidagi ruxiy tusikka barham beradi. 
 
1.Avtomatlashtirilgan ish joyining ahamiyati, uning holati va ularni 
rivojlantirish istiqbollari. 
 
Xo`jalik yuritish mexanizmini takomillashtirish, yangi samarali va ildam 
to`zilmalarni izlash, boshqaruvning hozirgi zamon usullaridan foydalanish so`ngi 
yillarda matlubot kooperatsiyasi faoliyati uchun xos bo`lib qolmoqda. Bu 
jarayonlar bozor iqtisodiyotiga o`tish munosabati bilan yangi mazmun kasb etadi. 
Bunda boshqaruv faoliyatida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanishiga 
muhim ahamiyat berilmoqda. Avtomatlashtirilgan ish  joylari yaratish boshqaruv 
vazifalarini avtomatlashtirish uchun elektron hisoblash mashinalaridan 
foydalanishining.Bu bobda matlubot kooperatsiyasi tizimidagi mutaxassislar 
avtomatlashtirilgan ish joyini rivojlanshtirish, tashkiliy va texnik jihatdan 
ta’minlashning holati hamda istiqbollari ko`rib chiqiladi, buxgalter 
avtomatlashtirilgan ish joyini axborot bilan ta’minlash tavsiflanadi, matlubot 
kooperatsiyasi tashkilotlari va korxonalaridagi buxgalterning tovar ishlari 
(operatsiyalari) hamda buxgalteriya  hisobining boshqa uchastkalari yo`zasidan 
buxgalteriya bo`yicha avtomatlashtirilgan ish joyi tadqiq etiladi. 
Avtomatlashtirilgan ish joylar yaratishda erishilgan so`ngi yutuqlardan foydalanish 
istiqbolli yo`nalishdir. Hozirgi vaqtda matlubot kooperatsiyasidagi boshqaruvning 
turli darajalarida boshqaruv vazifalarni avtomatlashtirish darajasi turlichadir. 
Chunonchi, respublika kasaba uyushmalari darajasida boshqaruv vazifalari o`rtaga 
53 fond, viloyat kasaba uyushmalari jamiyatlarida -8,7 fond, ulgurji bazalarda-10,2 
fond, matlubot jamiyatlarida - 2,3 fond avtomatlashtirilgan. Umumiy matlubot 
kooperatsiyasida axborotning taxminan 6 fondi avtomatlashtirilgan tarzda 
ishlanmoqda. 
majmuidir AIJ muxitidagi mutaxassisdan amaliy va tizimiy dasturlash bo`yicha 
maxsus bilimlar talab kilinmaydi. Undan urganilayotgan xodisaning ashyoli 
sohasidagi muljal ola bilish talab etiladi. 
EHM foydalanuvchilarining bevosita ish j
 
168

---

O`zbekiston matlubot uyushmasida axborotni ishlashning 
vtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish va ishlatish masalalari bilan Bosh hisoblash 
arkazi (BXM) shug`ullanmoqda. 
Hozirgi vaqtda  20ta ulgurji bazada, 42ta chakana savdo korxonasi va 
matlubot jamiyatida, 7ta umumiy ovqatlanish korxonasida axborot 
avtomatlashtirilgan tarzda ishlanmoqda. Ulgurji bazalarda mutaxassislarning 129ta 
avtomatlashtirilgan ish joylari ishlab turibdi. 
Kelajakda axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish 
ko`lamlarini kengaytirish, shuningdek ishlab turganlari samaradorligini oshirish 
ko`zda tutilmoqda. Xozir avtomatlashtirilgan tizimlar Toshkent, Samarkand, 
Buxoro, Andijon va Fargona viloyatlarida ishlab turgan bo`lsa, 2000 yilgacha 
o`lga
umkin. Buning ustiga 
matlubot 
 xajmi kichiq bo`lib, hozirgi 
HMlar 
atlashtirilgan tarzda ishlash va saqlash uchun 
avtomatlashtirilgangan ish joylari. 
a
m
b
n davrda bunday tizimlarni O`zbekistonning barcha viloyatlarida va 
Qoraqalpog`iston Respublikasida yaratish muljallanmokda. Bunda axborotni 
ishlash texnologiyasi sohasidagi AIJlar e’tiborga olinadi. 
 
2. Mutaxassislarni avtomatlashtirilgan ish joylari bilan 
tashkiliy va texnikaviy jihatdan ta’minlanishi. 
 
O`zbekiston mutaxassislari AIJlari ham shaxsiy EHMlar yaratilgan ES-
1022 xilidagi universal EHMlar yordamida ulgurji bazalar respublika uyushmasi 
ma’lumotlarini ishlash avtomatlashtirilgan. Bu EHMlar tarkibida ES-7990 displey 
majmui ishlatilmoqda, boshqarish qurilmasiga 32 tagacha terminalni ulash 
mumkin. Terminlar sifatida ES-7927 xilidagi displeydan va klaviatura bilan 
taminlangan ES-7934 yoki ES-7936 xilidagi faol ATsPlardan foydalaniladi. 
O`zbekiston matlubot uyushmasining bosh hisoblash markazi asosan 
axborotni ishlashni avtomatlashtirish loyihalarini universal EHMlar negizida 
ko`paytiradi. Bizningcha, hozirgi vaqtda EHMlar negizida avtomatlashtirilgan 
tizimlar yaratishni jadallashtirish zarur. 
Ular asosida hisoblash shaxobchasini ham yaratish m
jamiyatlari darajasida ishlayotgan axborot
E
quvvati bu axborotni avtom
etarlidir. Shaxsiy EHMlarning axborot uzatish vositalari vaqtning muayyan 
ko`lamida turli AIJlar o`rtasida ma’lumotlar ayirboshlashni ta’minlaydi. 
AIJ ulgurji korxonaga ishlashning yangi shakllariga o`tish, axborotni 
soddalashtirish, qog`ozdan qutulish imkonini beradi, chunki etkazib beruvchilar va 
haridorlarni biriktirishni rejalashtirish, etkazib beruvchilarga tovarlar uchun 
assortiment kesimida buyurtmalar tuzish, tranzit va ombor oborotining nisbatini 
belgilash, tovar zaxiralari me’yorlarini qulay holga keltirish mumkin bo`ladi. 
Bundan tashqari tovarlarni saqlash bo`yicha harajatlar va yo`qotishlarning 
kamayishi, aylanma mablag`lar aylanuvchanligining jadallashuvi, tovar aylanishi 
o`sish suratlarining ortib borishini hisobga olish va nazorat qilish usullarining 
takomillashuvi, bir xillangan hujjatlashtirishni qo`llash ta’minlanadi. 
 
3. O`zbekiston ulgurji bazalaridagi mutaxassislarning 
 
169

---

 
O`zbekistondagi mutaxassislar AIJlari ulgurji savdo korxonalarida keng 
tarkalgan. Tovarshunos sotuvchilar, buxgalterlar, reja rejalashtiruvchi iqtisodchilar 
va baholar bo`yicha iqtisodchilar singari mutaxassislar o`z vazifalarni displeylarda 
bajaradilar. 
Barcha AIJlar yagona ichki axborot bazasidan foydalanishi tufayli 
buxgalter AIJlarini o`rganish uchun boshqa mutaxassislar AIJlari to`g`risida 
tushunchaga ega bo`lishi kerak. Binobarin, avval tovarshunos-sotuvchi, baholar 
bo`yic
 "Tovarlar jo`natishga tovar 
kuzati
 jo`natilganiga shaxsiy omborining 
yurtma fakturalari (sut ikki hujjat jo`natma savdosining Toshkent Respublika 
jo`nat
sida). 
rma olishda TNBR tranzaktsiyasi bajarilgandan 
aydonlariga 
ar shaxslar hisobotlarini tuzish» vazifasi TNBN 
hal etiladi. Displey ekranida videogramma paydo 
et - faktura tartib raqami, ombor kodi, hisobot sanasi,  
varlar summasi, tara summasi, ombor mudirining familiyasi va ismi-sharifi 
ochish» 
qami, tovar summasi, tara summasi singari rekvizitlari 
Iqtisodchi-rejalashtiruvchining avtomatlashtirilgan ish joyi. 
larga 
h, haridorlar 
znaryadkalariga ko`ra bunday to`plamlarni yo`qlab jo`natish rejasini 
ha iqtisodchi AIJlarini ko`rib chiqamiz. 
Tovarshunos-iqtisodchi (AIJ) avtomatlashtirilgan ish joyi. 
O`zbekiston ulgurji savdo bazalarida tovarshunoslar videoterminal qurilma 
(VTK)dan foydalanib, "Tovarlar kelishi bo`yicha hujjatlar tuzish", " Moddiy 
javobgar shaxslar hisoblarini tuzishi", "Tranzit yo`qlab jo`natish to`g`risida 
ma’lumotlar kiritish" tijorat vazifalarni ham qiladilar.
sh hujjatlari tuzish" vazifasini hal etish natijasida ichki mashina axboroti 
bazasiga tegishli o`zgartishlar kiritish bilan birga quyidagi hujjatlar yozib olinadi, 
kelib tushgan tovarlarga kelib tushish yo`q xatlari*, ular ortib junalganligiga schet-
fakturalar va tovarlar ichki siljitilganiga kelib tushish yo`q xatli* jo`natmalar ortib 
jo`natilganiga tanlash varaqalari: tovarlar ortib
bu
ma bazasidagina yozib olinadi ), tovarlar ortib jo`natilganiga lotoreya 
omborining buyurtma fakturalarni (faqat respublika ulgurji savdo baza
Schet - fakturasidan ko`chi
keyin ekranda videogramma paydo bo`ladi. Uning yoritilgan m
rekvizitlar maydonlarini kiritish kerak. 
«Moddiy javobg
tranzaktsiyadan foydalanib 
bo`ladi. O`nga baza kodi, sch
to
singari rekvizitlar ma’nolari kiritiladi. Shundan so`ng "Kiritish klavishini bosish 
kerak". 
Bu operatsiyalar to`g`ri bajarilgan bo`lsa, ekranda «Buyurtmani 
degan yozuv paydo bo`ladi. OTS tranzaktsiyasi ekranga hujjat tartib raqam, 
tashkilot kodi, maket kodi, hisobot sanasi, yo`qlab jo`natish turi, temir yul 
kvitantsiyasining tartib ra
bo`lgan ko`p satrli  videogrammani chiqaradi. Aniqlangan xatoliklar tufayli 
buyurtma ochilmasa buyurtma ishini to`xtatish mumkin. 
Kooperativ jo`natma savdosining Toshkent ulgurji bazasida iqtisodchi-
rejalashtiruvchining AIJidan baza buyutmalar bo`limida yo`q oluvchi
jo`natma to`plamlarini yo`qlab jo`natish seriyalarini shakllantiris
ra
shaklantirish va tuzatish, ombor bo`yicha oylik reja- buyurtmani shakllantirish: 
jo`natma to`plamlarini yo`q oluvchilar, haridorlar kesimida yo`qlab jo`natish 
rejasini hisobga olish va nazorat qilish: savdo nomenklaturasini olib borish uchun 
 
170

---

foydalaniladi. Displeylar yordamida me’yoriy ma’lumotnomali axborotni olib 
borish va shaklantirish bo`yicha buyurtmalar  bo`limining tovarshunoslari quyidagi 
vazifalarni bajaradilar: 
- yangi tashkilotlar malumotlarini kiritish; 
i to`g`rilash; 
 bo`yicha shaxsiy kartochkalar 
foydalaniladi." 
Baholar bo`yicha iqtisodchining avtomatlashtirilgan ish joyi. 
cha me’yoriy-
tlarini tuzatadi; PNTni chiqarib 
za kodi." tranzaktsiyasini 
batta bajarish kerak. VVT tranzaktsiyasi yordamida yangi tovarlar bo`yicha 
yidagi rekvizitlar kiritiladi: PNT, tovar kodi, tovar nomi, presko`rant artikuli, 
ahosi, ulcham birligining kodi, tasniflash satrlari, naf, eng kichiq 
ash-boglash, chegirmalar, ustamalar. Bular to`g`ri bajarilganda ekranda "PNT 
xxxxx
4.Buxgalterning avtomatlashtirilgan ish joyi. 
tilgan tushum sarf hujjatlari kiritiladi, nazorat qilinadi va 
umotlar bazasidagi axborotni 
ta’minlash"; 
-"Displeylardan foydalanib, K-2 shakli bo`yicha ildam axborotni 
shakllantirish"; 
-"Displeylardan foydalanib, asosiy schetlar saldosini to`plash bo`yicha 
ildam axborotni shakllantirish"; 
-"Displeydan foydalangan holda "Hujjat" ma’lumotlar bazasidagi axborotni  
ta’minlash" vazifasi  buxgalteriya hisobi; 
-"Hujjat" ma’lumotlar bazasini shakllantirish va to`g`rilash bo`yicha 
axborotni EHM da kiritish; 
- tashkilotlar rekvizitlarin
- keraksiz tashkilotlar rekvizitlarini chiqarib tashlash; 
- ma’lumotnomali axborotni ko`rib chiqish. 
Yangi tashkilotlar ma’lumotlarini kiritish uchun TAV (PK(haridor), PL 
(to`lovchi), GR (yo`q oluvchi)) tranzaktsiyadan foydalaniladi. 
Iqtisodiy-rejalashtiruvchining avtomatlashtirilgan ish joyidan foydalanish 
uchun boshqa funktsiyalarni (barcha to`plamlar
yuritish, jo`natmalar yo`qlab jo`natishga seriyani shakllantirish va xakozo) 
bajaruvchi bir qancha tranzaktsiyalar ham xizmat qiladi. 
Tashkilotlar rekvizitlari "KORPL (PK, GR) Tashkilot kodi "Tran-
zaktsiyadan 
VTUdagi baholar bo`yicha iqtisodchi tovarlar bo`yi
ma’lumotnomali axborotni shakllantiradi va olib boradi, ya’ni yangi tovarlar 
to`g`risidagi ma’lumotlarni kiritadi; tovarlar rekvizi
tashlaydi. 
Ish boshlash oldidan "Ombor. Son kodi. Ba
al
qu
tovar birligining b
ur
x ma’lumotnomaga kiritilgan" degan xabar paydo bo`ladi. 
Tovarlarni to`g`rilashda "VVTPNTX" tranzaktsiyasidan  foydalaniladi. 
 
 
Buxgalterning ish joylarida videoterminal qurilmalar yordamida ishlab 
chiqish vedomostlari, buxgalteriya hisobining barcha schetlari bo`yicha saldo va 
oborotlar kayd e
to`g`irlanadi. 
Buxgalter AIJda quyidagi vazifalar hal qilinadi: 
-"Displeydan foydalangan holda "Hujjat" ma’l
 
171

---

-buxgalteriyalar xodimlarini "Hujjat" ma’lumotlar bazasining holati 
to`g`risida ildam axborot bilan ta’minlash; 
-barcha shakllardagi buxgalteriya hisobotini belgilangan muddatlarda va 
ma’lumotlar juda ishonarli tarzda olish uchun muljallangandir. 
aktsiyalarga javoblar standart to`plash ishlab 
iqilgan. 
asi" 
sarlavha qismi va grafalarining re
ga qat`iyan muvofiq ravishda, 
uningdek berilgan tashkilot ichida yozuv xili va ishlash sanasiga ko`ra bo`linadi. 
Vazifa quyidagilar uchun muljallangan: 
-asosiy schetlar bo`yicha "Hujjat" ma’lumotlar bazasiga yo`qlangan 
axborotni yo`qlashni ildam nazorat qilish; 
-buxgalteriya xodimlarini asosiy schetlar saldosi bo`yicha ma’lumotlar 
holati to`g`risid
-buxgalteriya hisobi chiqish hujjatlarini belgilangan muddatlarda 
Kiritilgan va yo`qlangan axborotni nazorat qilish va hisobga olish uchun 
displeydan yo`qlash protokollari, shuningdek ma’lumotlar yo`qlangan axborot 
reestri har kuni (hisoblanadi) bosiladi. 
Axborotni kiritishni boshqarish va turli tadbirlarni utkazish uchun quyidagi 
tranzaktsiyalardan foydalaniladi. 
Yozuv xili quyidagicha kodlangan: 
11 - kirim harajatlarini yo`qlash; 
12 - sarf harajatlarini yo`qlash; 
13 - debitor oborotlarini yo`qlash; 
14 - kredit axborotlarini yo`qlash; 
15 - bank, kassa va boshqa hujjatlarini yo`qlash; 
16 - debit saldoni yo`qlash; 
17 - kredit saldoni yo`qlash. 
Xatoliklarga yul quyilgan taqdirda displey bilan ishlash vaqtida buxgalter 
mehnatini engillashtirish uchun tranz
ch
Axborot "Protokol" mashinogrammalariga "mashinogrammalar shapk
kvezitlar nali
sh
 
 
"Displeylardan foydalanilgan holda asosiy schetlar saldosini koplash 
bo`yicha ildan axborotni shakllantirish" vazifasi echimida maqsad buxgalteriya 
hisobi schetlari bo`yicha ma’lumotlarni shakllantirishni ildam nazorat qilish 
jarayonini avtomatlashtirish, shuningdek chiqish hujjatlarini qo`lda ishlash va 
axborotli ishlash vaqtini qisqartirishdir. 
agi axborot bilan ta’minlash; 
ma’lumotlarni juda ishonarli holda chiqarish uchun asosiy schetlar bo`yicha 
axborotni shakllantirish. 
Bu vazifaning joriy etilishi ma’lumotlarni yaxlitlab ishlashni ta’minlaydi, 
buxgalteriya hisobi bo`yicha yagona axborot bazasidan foydalanish, shuningdek 
joriy schetlar saldosi bo`yicha so`rov kirinishida ildam ma’lumotlar olish imkonini 
beradi. 
Buxgalterning displey ekranida aks ettirilgan so`rovlariga javoblar berilgan 
vazifa bo`yicha kirish axboroti hisoblanadi, videogramma. 
 
172

---

Bunda bosh buxgalteriya haridorning har bir chorakning dastlabki ikki oyi 
holati bo`yicha mashinogramma olib, bazadan olingan barcha tovarlar kirish 
qilingan qilinmaganligini tekshirish va debitorlik karzini tulash choralarini ko`rishi 
kerak. Bundan tashqari, chorak sanaga mashinogramma bo`yicha hisob-kitoblar 
muvofiqligi tekshiriladi. 
Mutaxassislarning avtomatlashtirilgan ish joyida ular mehnatining ijodi 
xususiyati usdi, ma’lumotlar yagona bazasidan foydalanish esa boshqaruv turli 
xizmatlari axborotlari o`rtasidagi tafovudni tugatdi; tuziladigan ma’lumotlar, 
ishlamlar soni kamaydi, ularni ko`paytirishga ehtiyoj qolmadi. 
masi ulgu
aratish ustida ishlamoqdalar. 
O`zbekiston matlubot uyush
rji savdosida mutaxassislar 
avtomatlashirilgan ish joyining ishlab borishi iqtisodiy isloxot sharoitida 
boshqaruv xodimlariga faol yordam ko`rsatmoqda. Bosh hisoblash markaziy 
xodimlari ishlab turgan avtomatlashtirilgan ish joylarini yangidan takomillashtirish 
va yangilarini y