Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Banklararo ma’lumotlarning halqa
 
 
Halqaro banklar tarmog`i doim
telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib bo
halqaro tarmoq tashkil etilm
ma`lumotlar bilan ta’minlash bo`yicha k
H
yoda eng yirik moliyaviy xabarlar tarmog`i SWIFT hisobla
ti
a’zosi deb hisoblashi mumkin. 
 
70-yillar boshida harbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar tezda 
o`sib ketgan halqaro to`lov xabarlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. 
Tijorat telekommunikatsiya tarmoqlari soni ko`paydi. Ularning har biri o`z shaxsiy 
formatlari, aloqa vositalaridan, ma`lumotlarni qayta ishlash tartibidan, kirishdan 
himoyalash u
 
1973 yil Evropa va Amerikaning 250 ta yirik banklari Halqaro Banklararo 
Moliyaviy Telekommunikatsiya - SWIFT (Society for Worldwide Interbank 
Financial Telecommunications)ga asos soldilar. Jamiyatning vazifasi - yagona 
bank xabarlari tizimini yo`lga solish va qo`llab-quvvatlash edi. U ishtirokchilarga 
sutka davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy ma’lumotlarga 
standart shaklda kirish imkonini beradi. SWIFT Halqaro tarmog`i 1977 yildan 
 
188

---

boshlab faoliyat ko`rsata boshladi. Ma`lumotlar tarmoq bo`yicha standartga 
muvofiq strukturalashtirilgan ma’lumotlar ko`rinishida uzatiladi. 
 
Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma 
- mutaxassislarigina emas, shuningdek, Standartlar bo`yicha Halqaro Qo`mita, 
Halqaro Savdo palatasi (ICC) ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy 
va tijorat operatsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi. 
Ularning ayrimlari halqaro miqyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning 
rajadan iborat yangi - SWIFT-II 
 xabarlar to`іriligini 
lik haqidagi 
 kodlar bo`yicha 
essor (Slice Processor - SP) xabarlarni 
barcha ma`lumotlar va xabarlarni uzatish 
maxsus 
lumotlar bazasida saqlanishini boshqaradi; 
• 
tizimni boshqarish protsessori, faqat barcha tizimni boshqarish va nazorat 
Tizimda asosiy kompleksda barcha 
operatsiyalarni takrorlash uchun zahira protsessori mo`ljallangan. 
hi 
identifikatsiya kodlari - BIC kodlarni keltirish mumkin. 
 
SWIFT tarmog`i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning kategoriyasi, 
guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashqari tizim IFT 
(Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni 
qo`llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning 
eng asosiy yutuqlaridan biri. Bu narsa moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan 
almashish va nizo hamda xatolardan qochish imkonini beradi. Hozirda tarmoq 
asosini uchta kommunikatsiya stantsiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda 
(Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kalpepereda (AQSh) joylashgan. Bundan 
tashqari, o`z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko`rsatuvchi regional stantsiyalar 
mavjud. Zamonaviy texnologiya va talabalar SWIFT tarmog`ini zamonaviylashni 
muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to`rtta da
yaratildi: 
 
• 
Abonentning kirish nuqtasi hisoblanmish foydalanuvchining terminallari 
(SWIFT Based Terminal - SBT); 
• 
mintaqaviy protsessor (Regional Processor - RP). Uning vazifasi 
xabarlarni uzatish, protokollarni boshqarish, keluvchi
tekshirish, abonentlarga ularning ma`lumotlarini qabul qilgan
tasdiqni uzatishdan iborat. RÐ àáîíåíòlari ularga berilgan
taniydi; 
• 
marshrutlovchi (guruhli) prots
marshrutlashni boshqaradi, 
haqidagi xotirani saqlaydi, tizimli xabarlarni ishlab chiqadi, tizimga 
asoslangan arxivni olib boradi va ular elektron nusxasining 
ma’
qilish vazifasini bajaradi. 
 
 
SWIFT ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta’minlaydi. 
SWIFTning asosiy talabi terminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir foydalanuvc
uchun individual yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini 
tashkil etish asosida har bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishi) kerak. Bu xabar 
maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo`lib, u tasodifiy sonlar 
generatoridan foydalangan holda shifrlovchi kalitni hosil qiladi. 
 Foydalanuvchiga 
keyingi 
qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu - kalitlar 
almashish tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so`ng u 
 
189

---

tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga 
mikroprotsessorlar karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User 
Security Enhancement - USE) ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash 
tartiblaridan birortasi bo`zilgan taqdirda, (shovqin, liniya o`zilishi aniqlansa, 
) terminal avtomatik ravishda uchadi, maxsus faylda bu hol qayd etiladi. 
 himoyalash uchun axborotlarni zahira nushalab qo`yish 
RC oilasiga mansub protsessorli 
ompy
tsiyalari, valyuta va pul bozori, 
at ko`rsatish, halqaro 
`lovlarni amalga oshirish kabi muhim moliyaviy faoliyat sohalarida ma`lumotlar 
o`lishiga 
aramasdan SWIFT tarmog`i abonentlari soni ko`payib bormoqda. Bu hol SWIFT 
miya
imini muvofiqlashtirish va tizimga solishga 
abarlar formatini 
tandartlash masalalari ko`pincha halqaro darajada hal etiladi. (Bu narsa ayniqsa 
uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi notuіri bo`lsa 
va hokazo
Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi. 
 Foydalanuvchining 
imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini 
ta’minlash bo`yicha qo`shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda tez-
tez to`xtab qolishdan
hisobga olingan. SWIFT tizimining barcha imkoniyatlaridan foydalanish uchun 
maxsus dasturiy-apparatli interfeys mavjud. Bugo`ngi kunda SWIFT tarmog`i 
uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT 
terminal komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilari o`rtasida Digital 
Equipment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Hewlett Pacard 
(Apollo 9000), Sun Microsystems (SPA
k
uterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugo`ngi kunda SWIFT terminal 
komplekslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashhur sanaladi. 
 SWIFTda 
ishlatiladigan 
ba`zi terminal komplekslar ta’rifi 1-jadvalda 
ko`rsatilgan. 
 
 
Bugo`ngi kunda SWIFT tizimi bank opera
qimmatbaho koіozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizm
to
bilan tezkor almashuvni ta’minlaydi. Vosita va xizmat haqi yuqori b
q
ja
tiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa sohalarini qamrab olgan holda 
tarmoqni yanada kengaytirish imkonini beradi.