Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
4.5. «Тарбияси қийин» болалар психологияси
«
Т
арбияси қийин» болалар педагогик каровсизлик натижасидир. 
Л.С.Виготский 
фикрича, 
«қийин» 
ўсмир 
ҳаёти 
муносабатлар 
характерининг натижасидир. 
Булар аввало қайсар, инжиқ болалар, уларни қизиқарли фаолият турига 
тортиш уларни тарбиялашнинг асосий усулларидан биридир. 
Уларнинг маълум бир қисми интизомсиз, кўпол болалардир. Уларнинг 
активлигини мақсадга мувофиқ ўзгартириш, уларга баъзи хуқуқларни бериш 
йўли билан уларга таъсир ўтказиш мумкин. Психологияда «тарбияси қийин» 
болаларнинг бир қанча классификациялари мавжуд. 
Биринчи гуруҳ - ижтимоий салбий мустаҳкам қарашлари эга болалар; 
Иккинчи гуруҳ - қонунбузарларга тақлид килувчилар. 
Учинчи гуруҳ - ижобий ва салбий хулқ - атвор стереотиплари ўртасида 
иккиланувчи, ўз хатоларини тушунувчи болалардир. 
Туртинчи гуруҳ - иродали болаларга бўйсунувчилар. 
Бешинчи гуруҳ - қонунбузарлик йўлига тасодифан кириб қолганлар. 
Шуни айтиш лозимки, тарбияси оғир болалар учун улар яшаётган муҳит, 
оила, улар ўқиётган жамоа, синфнинг роли жуда каттадир. 
Тарбияли бўлим - бу хулқ-атворини назорат қилишдан иборатдир: бундай 
назорат инсонни ёмон ҳатти-ҳаракатларни бажармаслик имкониятини беради. 
Агар 
шахс 
хулқ-атворини 
аҳлоқийлиги 
ҳақида 
қайғурса, 
у 
ижтимоийлашувга эришган бўлади. 
Тарбияланганлик 
ижтимоийлашувни 
ўрганиш 
жараёни 
сифатида 
қараладиган ёш психологиясида олинган натижаларга асосланади: бола ўзини 
эгоцентрик эмас, балки тарбияли тутиши учун тарбияланганлик қандай 
рағбатлантирилиши керак? Тарбия ўз моҳиятига кўра ижтимоий жиҳатдан 
ижобий эҳтиёжларни ҳосил қилишидир. Агар таълим шахснинг онгини 
шакллантириш бўлса, тарбия унинг онгсизлик сферасига таъсир этишдир. 
Болаларга уларни тарбиялайдиганларга ҳиссий яқинлик хос. Одатда 6 ойлик 
болалар унга ғамхўрлик қиладиган ота-онасига боғланиб қоладилар. Ота-
онанинг олдида бўлиш, улар билан мулоқотда бўлиш болаларга жуда ёқади, 
уларнинг йўқлиги болага ёкмайди. Ота-онанинг ғамхўрлигини билдирадиган 
сўзлар, ҳатти-ҳаракатлар бола учун жуда катта аҳамиятга эга, уни 
эркаламаслик, суймаслик салбий аҳамиятга эга бўлади. Хулқ-атворнинг 
дастлабки ижтимоийлашуви худди шу ўрганиш жараёни орқали содир бўлиши 
мумкин: хулқ-атворнинг исталган шакллари ғамхўрлик ва эътибор билан 
тақдирланади, кутилмаган шакллари эса куллаб-қувватланмайди. Лекин, яхши 
хулқ-атворни рағбатлантириш ва ёмон хулқ-атвор учун жазолаш аҳлоқий 
ижтимоийлашувнинг кичик бир қисмидир. Биз кўриб чиққан хулқ-атвор ҳамма 
болаларга ҳам тааллукли эмас. 
Болаларни тарбиялаш самарадорлигини оширишда анъана ва урф-
одатларнинг роли катта. 

---

56 
Халк урф-одатлари, анъаналари ва маросимлари катта тарбиявий 
аҳамиятга эгадир. Улар одамларни бир-бирига яқинлаштиради, дўстлик-
биродарлик ҳис-туйғуларини ривожлантиради. Булар ўз навбатида ёшлар учун 
ибрат намунасини ўтайди. 
Мустакил жамиятнинг бахт-саодати йўлида ҳалол меҳнат қилиш: жамият 
бойлигини сақлаш ва кўпайтириш йўлида ҳар бир кишининг тинмай ғамхўрлик 
қилиши, ижтимоий бурчни яхши англаш; жамият ҳаётида ва шахсий ҳаётда 
халоллик ва ростгуйлик, аҳлоқий софдиллик, одамийлик ва камтарлик, миллий 
ва иркий адоватларга асло йўл қўймаслик ва шу кабилар тарбия жараёнининг 
муҳим ҳислатларидир. 
Тарбия жараёнида ғамхўрликнинг функцияси каттадир. Болалар бефарқ 
ота-оналарга нисбатан ғамхўр ота-онага кўпроқ тақлид қиладилар. Ғамхур ота-
оналар боланинг салбий хулқ-атворини қўллаб-қувватламаганда бола ўз ҳатти-
ҳаракатларининг оқибатини эртароқ англайди. 
Тарбиявий жараённи амалга оширишда ғамхўрлик билан бир қаторда яхши 
кўришга асосланган интизомга риоя қилиш зарурдир. Бу бола билан доимий 
мулоқотни - тушунтиришни, муҳокама қилишни, агар боланинг хулқ-атвори 
шуни талаб қилса, оғзаки танбех беришни, яхши хулқ-атвор учун тақдирлашни 
назарда тутади. 
Тарбия жараёнининг технологиясини қуйидагича шархлаш мумкин: 
1. Тарбияланувчини алоҳида такрорланмас, индивидуаллик сифатида 
тушунмоқ лозим. Унинг эҳтиёжлари структурасини аниқлаш керак. 
2. Ижобий эмоциялар воситасида ижобий хулқ-атвор одатларини 
шакллантирмок керак. Онг ҳам, ирода ҳам мотивлар иерархиясини 
шакллантира олмайди. Зотан, бир эҳтиёжнинг ўрнини фақат бошқа эҳтиёжгина 
эгаллаши мумкин. 
3.Шу эҳтиёжларни қондириш воситалари билан болани қуроллантириш 
тарбия ва тарбиячидан мулоқотни ҳам, ҳамдардликни ҳам эмас, айнан шу 
воситалар билан қуроллантиришни кутади. Арасту айтганидек: «Тарбия уч 
нарсага эҳтиёж сезади: истеъдодга, илмга, машққа».