Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

8-mavzu: O`QITUVChINING NOTIQLIKNI TARG’IB ETIShDAGI O`RNI

yoki o`qituvchi faoliyatida notiqlik va voizlik san’atlari tarixi materiallaridan foydalanish⁸¹

Reja:

1. Notiqlik san’atiga qadimdan e’tibor berilishi-ning sabablari.

2. Qadimgi Xitoyda so`z va notiqlik san’atiga e’tibor.

3. Qadimgi Misrda nutq madaniyati va notiqlikka e’tibor.

4. Yunon notiqligi.

5. Rim notiqligi.

6. Markaziy Osiyoda so`z san’ati va notiqlikka e’tibor.

Nutq madaniyati haqidagi ta’limot qadimgi Rim va Afinada shakllangan bo`lsa ham, unga qadar Misr, Assuriya, Vavilon va Hindiston kabi mamlakatlarda paydo bo`lganligi notiqlik san’ati tajribasidan ma’lum. Ushbu davrlarda jamiyatning rivojlanishi, savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etishi notiqlikni san’at darajasiga ko`tardi. Chunki u paytlarda davlat arbob-larining obro` e’tibori va yuqori lavozimlarga ko`ta-rilishi, ularning notiqlik mahoratiga ham bog’liq bo`lgan. Notiqlik san’ati sarkardalik mahorati bilan barobar darajada ulug’langan. Mashhur notiq Siseron: “tarixda yo yaxshi harbiy sarkarda, yo yaxshi notiq bulish kerak” degan ekan. Bu gapda katta hikmat bor. Harbiy sarkardaning itoatida ko`p sonli lashkar bo`lishini tasavvur qilsak, bu so`z tasodifiy o`xshatish emasligiga amin bo`lamiz. Grek va Rim notiqlari Aristotel, Demosfen, Siseron, Kvintilian kabi nazariyotchilarning hayotiy tajribalari ham bunga misoldir. Ular kishilik jamiyatida ritorika va notiqlik san’atining o`ziga hos maktabini yaratdilar. Siseronning “Notiqlik haqida”, “Notiq”, “Brut” asarlari, Mark Fabiy Kvintilianning “Notiq bilimi haqida”, Aristotelning “Ritorika” kabi asarlari ham qadimgi Gresiya va Rimda madaniy nutq, notiqlik nazariyasi ancha rivojlanganligini ko`rsatadi⁸².

Notiqlik san’ati (ritorika) fan sifatida qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi IV-V asrlarda naydo bo`ldi. Ammo notiqlik san’atiga ehtiyojning paydo bo`lishini insoniyat tarixidagi ilk davlatchilikning shakllanishi davri bilan bog’lash mumkin. Nutq davlatni boshqarish, xalqni hokimiyat atrofida birlashtirish va muayyan maqsadlar sari yo`naltirish, turli toifadagi odamlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish kabi ishlarning barini amalga oshirishning bosh vositasidir. Davlat va jamiyat boshqaruvini nutqsiz, "so`z hunari"siz tasavvur etib bo`lmaydi. "Nutq - qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur etadi, odamlarni boshqa­rish uchun esa ayni shular kerak", - degan edi g’arb mutafakkiri R.Emirson(1.18-b.).