Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги



Download 1,51 Mb.
bet41/98
Sana29.12.2021
Hajmi1,51 Mb.
#85613
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   98
Bog'liq
O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi a

So`zlashuv uslubi kishilarning kundalik rasmiy-norasmiy, erkin muomalalari doirasida til birlik-larining o`ziga xos tarzda amal qilishidir. Uni ma’lum ma’noda tildagi boshqa uslublarga qarama-qarshi qo`yish mumkin.

Bu uslubning o`ziga xos xususiyati nutq jarayonida til va tildan tashqari omillarning uyg’un bo`lishida ko`rinadi. Ayni paytda bu holat so`zlashuv uslubidagi me’yoriy holatlarni belgilashni qiyinlashtiradi. Chunki tildan foydalanuvchining shaxsi, buning ustiga, nutqiy vaziyat yagona bir me’yorni tayin etishga imkon bermaydi.

Professor B.O`rinboyev tadqiqotlarida so`zlashuv uslubining xususiyatlari atroflicha o`rganilgan74.

So`zlashuv uslubi ham boshqa vazifaviy uslublar kabi fonetik, leksik, grammatik o`ziga xosliklarga ega.

Nutqda tovushlarning uyg’unlashuvi (ketti, ottan, yigichcha), bir tovush o`rnida ikkinchisining talaffuz qilinishi (traktir, zaril, bironta), tovushlarning o`rin almashishi (turpoq, aynalmoq), tovushlarning orttirili-shi (o`ramol, fikir, banka), tushirib qoldirilishi (gazet, burni, egni) kabi fonetik hodisalar, avvalo, so`zlashuv uslubida namoyon bo`ladi.

So`zlashuv uslubi leksikasida ikki qatlam alohida ajralib turadi. Birinchi qatlam – bu kundalik turmush muomalasida faol qo`llaniladigan ijtimoiy hayot va uy-ro`zg’or yumushlari bilan bog’liq so`zlar. Bundan tashqari bu uslubda «…siyosat, san’at, madaniyat, sport va so`zlovchi-ning kasb-hunarga mansub xilma-xil narsa va hodisalarni ifodalovchi umumadabiy leksika ko`plab ishlatiladi»75.

Ikkinchi qatlam - og’zaki nutqdagi ekspressiv bo`yoqqa ega bo`lgan so`zlar. Ular neytral qiymatdagi so`zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha oladi: kichkina (bolagina), yiqildi (quladi), buzoq (ish bilmas, galvars), og’zi ochiq (yig’loqi) kabi.

Bu uslubning burnini ko`tarmoq, ko`zini shira bosmoq, qo`li kaltalik qilmoq singari o`z frazeologizmlari mavjud. Kishi nomlari Abdi, Bek, Zuli, Dili singari qisqartirib ishlatish mumkin. So`zlarning metonimik ko`lami juda keng tarqalgan. Masalan: auditoriya kuldi, kengash bo`ldi, dasturxonga o`tirdi, samovarga chiqdi kabi.

So`zlashuv uslubida nutqiy vaziyatning ahamiyati juda katta. Salom, assalomu alaykum, vaalaykum assalom, xayr, ha, yo`q, albatta, aha, xo`p singari so`zlar nutqda ko`p ishlatiladi.

So`zlashuv nutqi kitobiy nutqdan bir qadar farq qilib, Asal, asal, barmog’ingni tishlab olasan; Ish, faqat tugmachani bossang bas; Kechaday kecha; Boladay bola kabi gap shakllari odatdagi hol hisoblanadi.

Kitobiy nutq uchun bog’lovchisiz qo`shma gaplar, odatda, xos emas, og’zaki so`zlashuv nutqi uchun esa, aksincha, xarakterlidir. So`zlashuv nutqidagi sodda gaplar ko`pincha fe’l bilan ifodalangan kesimning yo`qligi bilan xarakterlanadi. Hatto ba’zan shunday holatlar ham bo`ladiki, bunday gaplarga fe’l-kesimni qo`yib ham bo`lmaydi. Masalan, Biz siznikiga. Biz magazinga; Men, odatda ishga avtobusda, ishdan piyoda kabi.

So`zlashuv uslubiga xos xususiyatlarni yaxshi bilish o`љuvchilar nutљiga xos dialektal kamchiliklarni aniљlash, ularni bartaraf etish, ularning adabiy til me’yorlariga amal љilishlarini ta’minlashda yordam beradi.

Vazifaviy uslublar va ularning xususiyatlari to`g’risida birmuncha ma’lumotga ega bo`lish ulardan o`rni bilan foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Vazifaviy uslublardan quyidagicha foydalanish mumkin:

1. Rasmiy uslub. O`quvchilar va talablarni ish yuritish va hujjatlarni to`g’ri rasmiylashtirish uchun tayyorlash jarayonida rasmiy uslubdan foydalanish mumkin. Bo`lajak o`qituvchi yoki mutaxassisligidan qat’iy nazar har bir xodim ariza, tilxat, tarjimai hol, e’lon, bayonnoma, bildirishnoma, ishonchnoma va boshqa rasmiy uslub hujjatlarini tayyorlash ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim. Bu jarayonda o`quvchi va talablarning hujjatlarni savodli, to`g’ri, ijodiy tayyorlashlari uchun ko`maklashish kerak bo`ladi.

2. Ilmiy uslub to`g’risida yetarli ma’lumotga ega bo`lish maqola, referat, kurs ishi, malakaviy bitiruv ishi, magistrlik dissertasiyasi, keyinchalik nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari, monografiyalar yozish uchun juda zarurligi talabalarga tushuntirilishi lozim.

3. Publisistik uslub kundalik ijtimoiy hayotimiz-ning bir tarkibi sifatida axborot olishdan tashqari savodxonlikni ta’minlash, nutq madaniyati va mahoratini oshirish, notiqlikni egallashda muhim manba hisob-lanadi.

4. Badiiy uslub namunalari, ya’ni badiiy adabiyotning barkamol avlodni tarbiyalashdagi roli ulkan. Badiiy adabiyotni ko`proq mutolaa qilish ifodali o`qish, so`z boyligini oshirish, savodli yozish, ijodiy matnlar tayyorlash, nutqning xususiyatlarini egallash, muomala madaniyatini shakllantirishda ham muhim vositalardan hisoblanadi.

5. So`zlashuv uslubi to`g’risida yetarli ma’lumotga ega bo`lish adabiy tilni puxta egallash, nutqning tozaligiga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Yuqoridagi e’tibortalab jihatlarni egallash va unga rioya etish, o`quvchilar va talabalarga uqdirish har bir ziyoli insonning burchiga aylangan taqdirdagina jamiyati-mizda o`zbek tilining jonkuyarlari ko`payadi, savodxonlik, nutq madaniyati yanada yuqori bo`ladi.


Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   98




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish