Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта масус таълим вазирлиги

O‘qituvchi
Talaba
1-bosqich. Kirish (10 minut)	1.1. O‘quv mashg‘ulotining mavzu va rejasini hamda kutilayotgan natijalar haqida ma’lum qilinadi.	1.1. Eshitadilar, ko‘radilar va yozib oladilar.
2-bosqich. Asosiy (60 minut)	2.1. Talabalar e’tiborini rejadagi savollar va ulardagi tushunchalarga qaratadi va tezkor savol-javob o‘tkazadi. 2.2. O‘qituvchi ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Monotsiklik va politsiklik xalqali alkanlar xaqida to‘liq ma’lumotga beradi. 2.3. Xalqali alkanlarga azot kislotasi ta’sir ettirilganda va oksidlash jarayonlari olib borilganda hosil bo‘ladigan mahsulotlarni reaksiyalar yordamida ko‘rsatadilar. a) xalqali alkanlarning xossalarini gapirib bering? b) monotsiklik va politsiklik xalqali alkanlar deganda nimani tushiniladi? 2.4. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga e’tibor qilish va yozib olishlarini ta’kidlaydi.	2.1. Talabalar javob beradilar. 2.2. Eshitadi va yozib boradi. 2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Tushunchalarni yozib oladi va ularni eslab qoladi.
3-bosqich. Yakuniy (10 minut)	3.1. Ma’ruzaga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag‘batlantiradi. 3.2. Mustakil ish uchun vazifa: Sikloalkanlarning katalitik birikmalarini o‘ganish.	3.1. Eshitadi va aniqlashtiradi. 3.2. Topshiriqni yozib oladi.

13. NEFTDAGI HALQALI ALKANLAR

Neftdagi organik birikmalar (neftenlar, siklenlar) sikloalkanlar neftni tarkibini 25-75% ni tashkil qiladi. Sikloalkanlar neftni hamma fraksiyalarida bor. Ularni miqdori neft fraksiyalarini og'iрligi oshgan saрi ortib boradi.

1. Monotsiklik sikloalkanlar. Molekulasida 5-8 atom uglerodi bor, sikloalkanlar asosan 125⁰C gacha bug'latib olingan fрaksiyada bo’ladi. Neftlarni B.K.H.-125⁰C fraksiyalari o’rganilganda, sikloalkan-lar fрaksiyani 0,8% dan 13,9% miqdori gacha bo’lgan. Bu fрaksiyada siklopentan qatoridagi uglevodorod-larni mio’doрi 14,5% dan (Suрgut nefti), to 53% gacha (Exabins nefti) va siklogeksan uglevodorodlar 14% dan (Suрgut nefti) - 36,5% gacha (Baku nefti) bo’ladi.
2. Politsiklik xalqali alkanlar. Politsiklik xalqali alkanlarni ko’p qismi 400⁰C dan yuqori fraksiyalarda bo’ladi. Parafinli neftlarda 400-550⁰C oрalig'idagi fraksiyalarda xalqali alkanlarni mio’doрi 70-80% bo’ladi.
Neftni yuo’oрi fraksiyalardagi xalqali alkanlar bir yoki bir necha xalqadan iborat bo’lib, yon zanjiрlari alkillardan tuzilgan. Bu uglevodorodlar past xaрoрatda qattiq moddalardiр.