Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта масус таълим вазирлиги

16-laboratoriya ishi.
Neft mahsulotlarini adsorbentlar yordamida tozalash va fraksiyalarga ajratish.
Umumiy tushuncha
Ishdan maqsad: Yuqorida aytganimizdek seolitlar to‘g‘ri zanjirli parafin uglevodorodlarni osonlik bilan adsorbsiya etadilar. Bu usul yordamida toza, sifatli to‘g‘ri zanjirli parafinlarni ajratib olish mumkin. Seolitlar yordamida gazlarni tozalash va ularni namlikdan quritish mumin.
Bizni laboratoriya ishimizda seolitlar yordamida neft mahsulotidan to‘g‘ri zanjirli uglevodorodlarni ajratib olinadi. Odatda bu jarayon xom ashyoni suyuq xolatda yoki uni bug‘ga aylantirib amalga oshiriladi. Jarayonning ikkinchi xili kỳproq qỳllanilishi munosabat bilan biz xam laboratoriya ishini xom ashyoni bug‘ga aylantirilgan xolda bajaramiz.
Tabiiy va aktivlangan tuproqlar, sun’iy usulda tayyorlangan alyumosilikatlar, alyumogel, seolitlar, aktivlangan alyuminiy oksidi, ko‘mir va shularga o‘xshashlar o‘zlariga boshqa moddalarni adsorbsiya qilish, ya’ni shimib olish xossasiga egadirlar. Bularni adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlarning bu xossasidan sanoatda keng foydalaniladi. Masalan, neft mahsulotlarini turli uglevodorod guruhlariga ajratish, gazlarni namlikdan tozalash va shu kabi jarayonlarda ishlatiladi. Bularni orasida seolitlar alohida ahamiyatga egadir. Masalan, seolitlar neft mahsulotlarining tarkibidagi to‘g‘ri zanjirli parafinlarni osonlik bilan shimib oladilar. Seolitlarni bu xossasi yonilg‘i fraksiyalarini oshirishda foydalaniladi. Seolitlar neft mahsulotlarining tarkibidagi uglevodorodlarni molekulalarini katta kichikligiga qarab bir - biridan ajratish qobiliyatiga egadirlar.
Neft mahsulotlarini adsorbentlar yordamida tozalash va bir-biridan ajratish- bu fizikaviy jarayon bo‘lib, shimilgan komponentlar o‘z ko‘rinishlarini va xossalarini o‘zgartirmaydilar va ularni desorbsiya usuli bilan adsorbentlardan siqib chiqarib, alohida-alohida holda ajratib olish mumkin. Adsorbsiya vaqtida birinchi navbatda katta dipol momentiga ega bo‘lgan polyar xususiyatli moddalar shimiladi, so‘ngra polyar xususiyatga ega bo‘lmagan moddalar shimiladi. Shu xususiyatiga ko‘ra neft mahsulotlarini tarkibidagi uglevodorod komponentlarini quyidagi tizimga yozsak bo‘ladi: smolasimon-asfalten moddalar-og‘ir aromatik uglevodorodlar-o‘rta molekulali aromatik uglevodorodlar-yengil aromatik uglevodorodlar-naften va parafin uglevodorodlar.
Bu uglevodorod guruhlari adsorbentga navbatma-navbat shimilish xususiyatiga ega bo‘lishlar bilan birga erituvchilar yordamida desorbsiya etilganida birinchi navbatda parafin va naftenlar ulardan keyin boshqa guruhlari desorbsiyaga uchraydi. Shu asosida neft mahsulotlarining tarkibidagi uglevodorodlarni guruhlari bo‘yicha bir-biridan ajratish va ularning miqdorini aniqlash mumkin.
Sanoatda neft mahsulotlarini adsorbsiya usuli bilan tozalash, ularning tarkibidagi uglevodorod guruhlari i va boshqa birikmalarning turlicha navbatda adsorbsiya etilishiga asoslangandir. Neft mahsulotlarini adsorbsiya usuli bilan tozalash ikki hil ko‘rinishda olib boriladi.
Birinchisi yengil adsorbsion tozalash. Bu jarayonda adsorbentga naften kislotalari va ularning tuzlari: sulfokislotalar, smolasimon-asfalten birikmalar, tỳyinmagan uglevodrodlar, tanlab ta’sir etuvchi erituvchilarning qoldiqlari adsorbsiya bỳladi va neft mahsulotlarini sifati yaxshilanadi.
Ikkinchisi chuqur adsorbsiya. Bu jarayonda xom ashyo yuqorida ko‘rsatilgan birikmalardan tashqari aromatik uglevodorodlardan ham tozalanadi. Adsorbsiya jarayonini qaysi usulda olib borilishi adsorbentlarning xiliga va uning xom ashyoga nisbatan qancha miqdorda olinishiga bog‘liqdir. Ikkala usul ham neft mahsulotini sifatini oshirishga va undan kerakli mahsulot olishga mỳljallangandir.