Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги фарғона политехника институти

Jismoniy tarbiya nazariyasining rivojlanish davrlari 

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir 

necha  davrlarni  o’z  ichiga  oladi.  Birinchi  davr  -  inson  o’zining 

ijtimoiy faoliyati davomida harakat faoliyatini organizmga ta’siri 

haqidagi  eng  dastlabki  (emperik)  bilimlari  (Ponamarev.  N.I. 

1975).  Eng  dastlabki  emperik  bilimlarning  to’planishi 

"mashqlanganlik"ning  foydasini  sezib,  ma’nosiga  yetish  va 

tajribasini  kuzatish  usullarini  anglashga  imkon  yaratdi,  bu 

"jismoniy mashqlarning va "jismoniy tarbiya”ning paydo bo’lishi 

uchun sharoit yaratilishida omil bo’lib xizmat qildi. 

Ikkinchi  davr

  -  jismoniy  tarbiya  jarayonida  qo’llanila 

boshlagan  dastlabki  uslubiyotlarning  yaratilishi  -  qadimgi 

Yunonistonda quldorllk davlati davrini va O’rta asrni o’z ichiga 

oladi (G.D. Harabuga, 1974). 

Jismoniy  tarbiyadagi  bu  uslublar,  tajribalar  orqali  vujudga 

keltirgan bo’lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi 

faoliyati qonuniyatlarini ali bilmasligi sababli jismoniy mashqlar 

ta’siri  mexanizmini  tushuntira  olmas,  shunga  ko’ra  jismoniy 

mashqlar  bilan  shug’ullanishniig  foydasini  tashqi  natijalarga 

qarab  baholardilar.  Yunonistonning  jismoniy  tarbiya  uslubiyati 

aytarli darajada ma’lum edi. U mavjud vositalar va uslubiyatlarni 

---

kuch,  chidamlilik  va  boshqa  harakat  sifatlarini  rivojlantirish 

uchun ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar. 

O’rta  asrning  o’rtalarida  uslubiyatlarining  xillari  oshdi. 

Gimnastika,  suzish,  o’yinlar,  kamon  otish,  otda  chopish, 

qilichbozlik  bo’yicha  dastlabki  qo’llanmalar  paydo  bo’ldi. 

Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon 

Beruniylarning  tan  tarbiyasiga  oid  ilmiy  dunyoqarashlari 

vujudga keldi (Usmonxo’jaev T.N. 1995) 

Uchinchi davr

 - jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarni 

intensiv  to’planishi.  Uyg’onish  davridan  XIX  asrning  oxirigacha 

bo’lgan  davrni  o’z  ichiga  oladi.  Inson  tarbiyasi,  uni  o’qitish, 

davolash  haqidagi  fanning  rivojlanishi,  faylasuflar,  padagog  va 

vrachlarning  jismoniy  tarbiya  muammolariga  e’tibor  qila 

boshlashlari  davri,  jismoniy  tarbiyaning  moxiyati  haqidagi 

falsafiy,  padagogik  va  tibbiy  ma’lumotlarning,  bilimlarning 

vujudga  kela  boshlagan  davri.  Bu  ma’lumotlar  hali  turlicha  edi, 

chunki  ko’pincha  o’sha  davrda  mustaqilroq  sanalgan  filosofiya, 

pedagogika,  meditsina,  fanlari  tarkibida  voyaga  yetar  edi.  Yo’l-

yo’lakay, ammo zarur bo’lgan darajada bunday ilmiy fanlarning 

vaqtlari ko’pincha o’z muammolarini jismoniy tarbiyanning rolini 

hisobga olmay hal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. 

Yangilanish  davridayoq  pedagog-gumanistlar  va  xayoliy 

sotsialistlar  jismoniy  tarbiyaga  bir  butun  tarbiyaning  majburiy 

qismlardan biri deb qaray boshladilar. 

Jumladan, shvetsariyalik demokrat, pedagog M.G. Pestalokki 

tomonidan  (1746-1827)  bolalar  harakat  qobiliyatini  rivojlantirish 

uchun tuzilgan jismoniy mashqlar tizimini yaratishdan bo’ganlar 

(sustav naya) gimnastikasi umumiy pedagogika nazariyasi ichida 

alohida  o’rinni  egallaydi.  XVIII  asrda  anatomlar  tomonidan 

jismoniy  mashqlar  "biomexanikasi"  bo’yicha  izlanishlar  olib 

borildi, XIX asrda esa jismoniy tarbiya haqida ilmiy nazariy ishlar 

vujudga  keldi.Jamiyat  hayotida  jismoniy  tarbiyaning  roli, 

tarbiyani