Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги самарқанд давлат

Талабалар билимини баҳолаш: ўтилган мавзуни қисқача такрорлаш, талабалар билан 
савол – жавоб ўтказиш ва баҳолаш- 20 минут. 
Янги мавзу баёни: -30 минут. 
Мавзуни ўзлаштириш даражасини аниқлаш ва мустаҳкамлаш-20 минут. 
Синов саволлари – 5 минут. 
Уйга вазифалар бериш - 3 минут.
 
Мавзу баёни 
 
Қисқача назарий маълумот: 
Ўрин алмаштиришга мисол тариқасида дастлабки ахборот блокини матрисага қатор 
бўйича ёзишни, ўқишни еса устун бўйича амалга оширишни кўрсатиш мумкин. Матриса 
қаторларини тўлдириш ва шифрланган ахборотни устун бўйича ўқиш кетма-кетлиги калит 
ёрдамида берилиши мумкин. Усулнинг криптотурғунлиги блок узунлигига (матриса ўлчамига) 
боғлиқ. Масалан узунлиги 64 символга тенг бўлган блок (матриса ўлчами 8х8) учун калитнинг 
1,6

10
9
комбинасияси бўлиши мумкин. Узунлиги 256 символга тенг бўлган блок (матриса 
ўлчами 16х16) калитнинг мумкин бўлган комбинасияси 1,4
 10
26
га етиши мумкин. Бу ҳолда 
калитни саралаш масаласи замонавий ЕҲМлар учун ҳам мураккаб ҳисобланади. 
Ўрин алмаштириш шифри оддий шифрлаш ҳисобланиб, бу усулда қатор ва устундан 
фойдаланилади. Чунки шифрлаш жадвал асосида амалга оширилади. Бу ерда калит (К) 
сифатида жадвалнинг устун ва қатори хизмат қилади. Матн (Т
0
) символларининг ўлчамига 
қараб НхМ жадвали тузилади ва очиқ матнни (Т
0
) устун бўйича жойлаштирилиб чиқилади, 
қатор бўйича ўқилиб шифрланган матнга (Т
1
) ега бўлинади ва блокларга бўлинади. 
Масалан, «Ахборот хавфсизлиги жадвали» матни шифрлансин. 
Т
0
=Ахборот хавфсизлиги жадвали; 
К = 5х5; В=5; 
А 
О 
Ф 
И 
Д 
Х 
Т 
С 
Г 
В 
Б 
Х 
И 
И 
А 
О 
А 
З 
Ж 
Л 
Р 
В 
Л 
А 
И 

---

172
Т
1
=АОФИД_ХТСГВ_БХИИА_ОАЗЖЛ_РВЛАИ 
Биринчи бўлиб, шифрлаш жадвалидан (ХИВ асрнинг охирларида) дипломатик 
муносабатларда, харбий соҳаларда ахборотни муҳофазалашда фойдаланилган. 
Оддий ўрин алмаштириш усулидан ташқари калит ёрдамида ўрин алмаштириш усули 
ҳам мавжуд. Шифрлаш жадвалидан калит орқали фойдаланилади.
Бу ерда калит символларига мос ҳолда жадвалнинг ўлчамига қараб НхМ жадвали 
тузилади ва очиқ матнни (Т
0
) устун бўйича жойлаштирилиб чиқилади. Сўнгра калит 
символлари алфавит тартибида тартибланиб, устун бўйича ўрин алмаштирилади, қатор бўйича 
ўқилиб шифрланган матнга (Т
1
) ега бўлинади ва блокларга бўлинади. 
Т
0
= Ўзбекистон келажаги буюк давлат; 
К = Тошкент; 
В=4; 
Матнда 28-та ва калитда 7-та ҳарфлар борлиги учун 7х7 жадвал тузамиз. 
Ў 
К 
О 
Л 
Г 
Ю 
В 
З 
И 
Н 
А 
И 
К 
Л 
Б 
С 
К 
Ж 
Б 
Д 
А 
Е 
Т 
Е 
А 
У 
А 
Т 
Енди калит орқали 7х6 жадвал тузиб калитдаги ҳарфларни алфавит бўйича рақамлаб 
чиқамиз. 
Т 
о 
ш 
к 
е 
н 
т 
5 
4 
7 
2 
1 
3 
6 
Ў 
К 
О 
Л 
Г 
Ю 
В 
З 
И 
Н 
А 
И 
К 
Л 
Б 
С 
К 
Ж 
Б 
Д 
А 
Е 
Т 
Е 
А 
У 
А 
Т 
Рақам бўйича устунларни ўзгартириб чиқамиз . 
е 
к 
н 
о 
Т 
т 
ш 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Г 
Л 
Ю 
К 
Ў 
В 
О 
И 
А 
К 
И 
З 
Л 
Н 
Б 
Ж 
Д 
С 
Б 
А 
К 
У 
А 
А 
Т 
Е 
Т 
Е 
Қатор бўйича 4 тадан блокларга бўлиб, символлар кетма-кетлигидаги шифрланган 
матнни оламиз. Шуни еътиборга олиш керакки, агар қаторда кетма-кет иккита бир хил ҳарф 
келса, чап тарафдан келаётган ҳарф биринчи рақамланади, кейин еса иккинчиси рақамланади ва 
шифрланган матн ҳосил қилинади. 
Т
1
= ГЛЮК УВОИ АКИЗ ЛНБЖ ДСБА КУУА ТЕТЕ”; 
Шифрни очишда тескари жараён амалга оширилади. Шифрланиш жараёни қадамма – 
қадам амалга оширилса мақсадга мувофиқ бўлади. 

---

173