Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Zamburug’ hujayrasining tuzilishi. Koppchilik zamburug’lar hujayralari dag’al qobiq bilan qoplangan. Bu qobiq hujayra devorchasi va har xil hujayra tashqarisidan ajratilgan moddalardan tashkil topgan. Hujayra devorchasi qobiqning asosiy struktura yaratuvchi qismidir. U protoplastni oprab turadi va hujayraga xarakterli (opziga xos) shakl beradi. Undan tashqari hujayra devorchasi hujayrani, tsitoplazmatik membrananing ikki tomonidagi osmotik bosimning biroz farqi boplishi natijasida yuz berishi mumkin boplgan, osmotik lizisdan mexanik tarzda himoya qiladi.

Koppincha hujayra devorchasining kengligi 0,2 mkm cha. U organizm quruq massasining 10% dan 50 % gachasini tashkil etadi. Zamburug’larning hayot kechirish davrida hujayra qobig’i materialining miqdori opzgaradi, odatda vaqt optishi bilan u koppayadi.

Tadqiqotlar koprsatishicha, mitseliy hosil qiladigan zamburug’lar koppchiligining hujayra devorchasi fibrillyar tuzilishga ega. Diametri 15-25 mmk keladigan mikrofibrillar xitin yoki tsellyuloza hosil qiladi. Bir-biri bilan ular oqsil, lipid va azotsiz polisaxaridlardan tashkil topgan amorf modda yordamida tsementlanadi.

Hujayra devorchasi polimer tuzilishga ega. Undagi karbonsuvlar tarkibi taksonomik ahamiyat kasb etadi. Zamburug’lar koppchiligining (xitridio-, asko-, bazidio- va deyteromitsetlar) hujayra devorchalari tarkibida xitin va glyukan mavjud. Zigomitsetlarning xarakterli belgisi – xitozan mavjudligi va glyukan yopqligidir. Oomitsetlarning hujayra devorchalarida tsellyuloza va glyukanlar mavjud.

Bahzi zamburug’lar hujayra devorchasining tashqi qatlamlarida melanin pigmentlari mavjud. Ular hujayra quruq massasining 2-3 foizini tashkil etadi. Topq tusli zamburug’lar nurlanish ekstremal sharoitlariga va nam yetishmasligiga opta chidamliligi ularda melanin pigmentlari mavjudligi bilan izohlanadi.

Membrana tuzilmalari va tsitoplazmatik matriks. Hujayra devorchasining ichki qismiga, hujayra ichki qismi (protoplast) ni oprab turuvchi, tsitoplazmatik membrana (plazmalemma) tutashadi. Elektron mikroskopda plazmalemma qalinligi 8 nm² keladigan uch qatli struktura shaklida koprinadi. U hujayraga moddalar kiritilishini nazorat qiluvchi osmotik topsiq boplib xizmat qiladi. plazmalemmada invertaza, nordon fosfataza, adenozintrifosfataza, oksidlovchi-tiklovchi, transferaza va b. fermentlar joylashadi.

Hujayra ichidagi strukturalar membrana tuzilmalar va tsitoplazmatik matriksga boplinadi. Matriksning suyuq muhiti (tsitoplazma) kolloid eritmadir. Uning tarkibida ferment oqsillari, aminokislotalar, karbonsuvlar, nuklein kislotalar va zahira moddalarning granulalari mavjud.

TSitoplazmatik matriksda eukariot hujayralarga xos kuchli rivojlangan ichki membranalar majmuasi mavjud. Ulardan topologik jihatdan tuzilishi eng murakkab boplgani endoplazmatik retikulyum – bir-biriga uzviy bog’liq boplgan kanalchalar tarmog’idir. Bu membranalar tsitoplazmani, koppincha tsitoplazmaning mahlum bir organellalari bilan aloqa qiluvchi alohida segmentlarga bopladi. Endoplazmatik retikulyumning ayrim qismlari yadroni oprab olib, yadro membranasini hosil qiladi. Endoplazmatik tarmoqning bahzi ichki qismlari ribosomalarga topla; ularga g’adir-budur endoplazmatik retikulyum nomi berilgan. Ribosomalarda sintez qilinadigan oqsil kanalchalar orqali hujayraning boshqa qismlariga yetkaziladi.

Eukariot hujayra membrana strukturalaridan yana biri – Golgpdji apparatidir. U yadro membranasi va endoplazmatik retikulyum membranalari bilan morfologik bog’liq boplib, kopp funktsiyalarni bajaradi. Jumladan Golgpdji apparati yangi membranalar va hujayra devorchasini sintez qilishda qatnashadi, hujayrada sintez qilingan moddalarni kanalchalar orqali hujayraning har xil qismlariga yetkazib berishda va ularni ekzotsitoz jarayoni vositasida hujayradan tashqariga chiqarishda asosiy rolgp opynaydi.

Golgpdji apparatining hosilalaridan biri membrana bilan opralgan pufakchalar – lizosomalardir. Lizosomalar biologik makromolekulalarning barcha xillarini parchalay oluvchi gidrolitik fermentlarga ega boplib, ular har xil vazifalarni bajaradi, jumladan hujayradan chiqarilishi lozim boplgan shlaklarni parchalaydi.

Barcha zamburug’larning tsitoplazmatik matriksida mitoxondriylar mavjud. Ular 2 qatli membrana bilan opralgan, ichki qati boprtmalar – kristalar – hosil qiladi. Zamburug’lar guruhlari bir-biridan kristalar tuzilishi bilan farqlanadi. Mitoxondriylar organizm nafas olishini – substratni oksidlash, energiya ajralib chiqishi va ushbu energiyani ATF shaklida topplashni amalga oshiradi. Mitoxondriylar matriksida trikarbon tsikli fermentlari, ichki membranalarida esa nafas olish zanjirchasi fermentlari joylashgan.

Mitoxondriylar opzini opzi koppaytiruvchi strukturalar boplib, opz DNK siga ega. Zamburug’lar mitoxondriylari opsimliklarnikiga opxshash boplib, ular faqat kattaligi va tuzilishidagi bahzi detallari bilan farq qiladi.

Barcha sinflarga mansub boplgan zamburug’lar hujayralarida (hujayra devorchasi bilan plazmatik membrana orasida) maxsus strukturalar – lomasomalar – mavjud. Ularning funktsiyalari hozircha nomahlum.

Yuqorida koprsatilgan organellalardan tashqari koppincha hujayra tsitoplazmasida zahira moddalar – glikogen, moy va volyutin granulalari mavjud bopladi.

Yadro organizm hujayralarining asosiy strukturasidir. Zamburug’ hujayralarida 1 tadan 30 tagacha yadro mavjud bopladi. Ular 2 qatli membrana bilan opralgan, yadrochasi va xromosomalari bor. Elektron mikroskopda tekshirilganda yadro qobig’ida har xil kattalikdagi teshiklar mavjudligi aniqlangan. Ular orqali tsitoplazmaga makromolekulalar yetkazib beriladi. Koppayish uchun xizmat qiladigan organlardagi yadrolar vegetativ hujayradagilardan kattaroq. Odatda yadro diametri 2 va 3 mkm orasida.

Vegetativ mitseliy hujayralari opsishi va boplinishi jarayonida yadro asosan mitoz usuli bilan, jinsiy koppayishda (gametalar hosil boplishi va zigota opsishida) esa meyoz usuli bilan boplinadi.