Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус

14.3 MIAT tadbirlarini ishlab chiqish va tadbiq etish harajatlari 
 
Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish tadbirlarini belgilash
, 
joriy kilish va 
rejalashtirishdan oldin korxonada mehnat kanday tashkil kilinganligini taxlil 
kilinadi. Bundan maksad,
birinchidan
korxonada mehnatning tashkil etilishini tekshirish, uning 
fan va texnikaning xozirgi rivojlanish darajasi va mehnatning tashkil etishning 
loyixalariga mosligini, bu boradagi kamchiliklar va yutuklarni aniklash,

---

ikkinchidan,
mamlakatdagi va chet eldagi ilgor korxonalar tajribalarini 
urganish va ularni kullash darajasini aniklash, uchinchidan, mehnatni ilmiy 
tashkil etishning mikdoriy darajasini aniklash va mehnatni rasionallashtirish 
buyicha tadbirlar ishlab chikish va joriy kilish ishlarining yunalishlarini 
belgilashdir.
Mehnatni ilmiy asosda tashkil kilishni taxlil kilish- uning asosiy 
yunalishlari buyicha, ya’ni mehnat taksimoti va kooperasiyalash, ish urinlarini 
tashkil etilishi va unga xizmat kursatish, ilgor mehnat usullari va uslublarini 
urganish va joriy kilish, intizomi va hakozolar bo’yicha amalga oshiriladi. 
Yukorida keltirilgan yo’nalishlarni kompleks asosida analiz kilish imkoniyatlarini 
aniklash uchun muhim omil hisoblanadi.
Mehnatni tashkil kilish darajasi kuyidagi ko’rsatkichlar orkali aniklanadi.
1. 
Mehnat taksimoti koeffisienti.
2. 
Ish o’rinlarini tashkil etish koeffisienti.
3. 
Mehnat intizomi koeffisienti.
4. 
Mehnatni normallashtirish koeffisienti. 
Mehnatni tashkil kilishning umumiy darajasini baholash uchun 
yukoridagi ko’rsatkichlar aniqlanib. sungra umumiy ko’rsatkich, ya’ni umumiy 
koeffisient aniqlanadi:
Кum

К
1

К
2

К
3

К
4
bunda К
1
, К
2
, К
3
, К
4
- koeffisientlar.
Mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish tadbirlari samaradorligini aniqlashdan 
maqsad:
1. 
Mehnatni tashkil qilish samaradorligini samarali variantini aniqlash va 
tanlash. 
2. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish reja ko’rsatkichlarini tasdiqlash. 
3. 
MIAT tadbirlarini qo’llashdan olinadigan haqiqiy natijalarini 
belgilashdir. 

---

Mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish tadbirlari samaradorligi va ularni 
joriy qilish ko’rsatkichlari quyidagilar: mehnat unumdorligini o’sishi, ishlovchilar 
sonining nisbatan qisqarishi, yillik iqtisodiy samara.
I. 
Mehnat 
unumdorligining 
o’sishini 
aniqlashda 
quyidagi 
ko’rsatkichlardan foydalaniladi-mehnat sarfining kamayishi tufayli 
xodimlar sonini nisbiy tejash, mehnat sifatini yaxshilash.
Ishlovchilar sonini nisbiy tejashni aniqlashda mehnat sarfining kamayishi, 
ish vaqti nobudgarchiligini kamaytirish, mahsulot ishlab chiqarish hajmining 
ortishi, ishchilarning malakasini oshirish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirish 
ko’rsatkichlardan foydalaniladi.
II. 
Yillik iqtisodiy samara quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
Эy

(Tn
1
-Tn
2
)

M-En

Xb 
bunda Tn
1
va Tn
2
- tadbirni joriy qilishdan oldingi va keyingi mahsulot 
birligi tannarxi, so’m.
M-tadbir joriy qilingandan so’ng yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmi,
En-nisbiy iqtisodiy samaradorlikning normativ ko’rsatkichi 
En-0,33.
Xb-tadbirlarni ishlab chiqish va joriy qilish bilan bog’liq bir yo’la 
harajatlar, so’m.
Bir yo’la qilinadigan harajatlarni qoplash muddati normativ muddatdan 
yuqori bo’lmagan taqdirda tadbirlar iqtisodiy samarador hisoblanadi.
М
Тн
Тн
Хб
Хк


)
(
2
1
ÌÀÂÇÓ ÁO’ÉÈ×À ÍÀÇÎÐÀÒ ÑÀÂÎËËÀÐÈ: 
1.
Nima uchun mehnatning ilmiy jihatdan tashkil etish tushunchasi ishlatiladi.
2.
Mehnatni ilmiy asosda tashkil etishdan ko’zlangan maqsad.

---

3.
Mehnatni ilmiy tashkil etish faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarda samaralimi 
yoki yangi qurilgan korxonalarda samaralimi?
4.
Bozor iqtisodiyot sharoitida ham mehnatni ilmiy tashkil etish rejasini tuzish 
zarurati bormi? 
5.
Mehnatni ilmiy tashkil etish tadbirlarini iqtisodiy samaradorligi qanday 
aniqlanadi.
6.
Yillik iktisodiy samara kanday aniklanadi.