Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус

11-BO’LIM 
КORXONALARDA ISH XAКINI,TASHКIL ЭTISH. 
11.1 Кorxonalarda ish xaqini, tashkil etish-asosiy prinsiplari 
 
Кorxonalarda ish xaki ishchi va xizmatchilarning mehnatining sifati va
Нормаларни
кайта куриб
чикиш
Маъмурият томонидан
Ишчилар ташаббуси
асосида
Янги
ускуналар
ни жорий
килиш
Малака
ошириш
Ишчилар
томонидан
бир-брига
якин касб
эгаллаш
Техноло-
гик
жара-
енларни
узгарти-
риш
МИАТ
тадбирлар
ни жорий
килиш
Ишвакти-
ни бекор
кетишини
кискартир
иш
Ускуналар-
ни замона-
вийлашти-
риш
Мехнат-
нинг
окило-на
усулла-
рини жо-
рий этиш

---

salmogiga binoan shaxsiy iste’moli uchun taksimlanadigan moliyaviy
mablagni ifodalaydi. U daromadning asosiy kismini tashkil etgani xolda, 
mehnatkashlarning farovonligini oshirishda xal kiluvchi axamiyatga ega.
Кonunda kursatilishicha korxona tasdiklangan normativlarga muvofik 
tarzda urtacha ish xakining usishiga nisbatan mehnat unumdorligining
ildamrok usishini ta’minlashi shart. Кorxonada, normativlarga binoan, 
belgilangan ish xaki fondi doirasida ishlab chikarish xususiyatlari va uning 
oldida turgan vazifalarini inobatga olgan xolda, mustakil ravishda ayrim 
xodimlarning-konstruktorlar, texnologlar, ilmiy xodimlar, texnikaviy nazorat 
bulimi xodimlarining ish xaki fondini belgilaydi.
Mehnat daromadini shakli- ish xaqi deb yuritiladi.Ish xaqini faqat 
daromad sifatida namoyon bo’lishi uning iqtisodiy moxiyatini keltirib 
chiqarmaydi. Ish xaqi murakkab iqtisodiy tushuncha bo’lib, u jamiyatni yirik 
ko’lamdagi muammolarni o’zida namoyon etadi. Shuning uchun korxonada ish 
xaqini to’gri tashkil etish ko’p muommolarni xal qiladi. 
Rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga utish bir zumda xal etiladigan 
masala bo’lmaganligi sababli,bu ish xaqini tashkil etish bilan bevosita bogliq. 
Xar bir ishlovchi bajarilgan ishga ish beruvchidan ma’lum miqdor pul 
mablaglari summasini oladi. Bu esa uning mehnati evaziga to’langan xaq 
xisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul bilan to’lanadigan xaq eng qulay 
usul xisoblanadi.Ish xaqini bir qismini mahsulot sifatida berilishi natural xaq 
to’lash deb yuritiladi. 
Ish beruvchi uchun ish xaqi ishlab chiqarish xarajatlari bo’lib, u bu xarajatlarni 
kamaytirishga intiladi. Ishlovchi uchun esa ish haqi daromad xisoblanib,u 
buning oshirish uchun xarakat qiladi.Ish haqi bilan narx uzviy 
boshlangan.Bundan bir koida kelib chiqadi-tovar va xizmatlar narxi qanchalik 
arzon bo’lsa,shunchalik ish haqi darajasi yuqori bo’ladi. 
Shuning uchun xam ishlovchi va ish beruvchi ish haqi sharoiti bilan 
tanishganda bozordagi narxlar dinamikasiga e’tibor berishi kerak. 

---

Shunday kilib ish haqi ishning murakkablik darajasi va qanday malaka talab 
qilinishiga qarab ulchanishni talab qiladi. 
Кorxonalarda mehnatga xaq to’lashni tashkil etish quyidagi elementlarni o’z 
ichiga oladi: 
-Mehatga haq to’lash sharoiti (normasini) o’rnatish
-Mehnat xarajatlari normasini (ishlovchini mehnat majburiyatlarini) o’rnatish
-Mehnatga haq to’lash tizimini aniqlash,ya’ni yakka va jamoa mehnatiga haq 
to’lashni xisobga olish. 
-Mehnatga haq to’lashni tashkil etishdagi o’zgarishlarga e’tibor berish. 
Кorhonalarda mehnatga haq to’lash xar bir ishlovchini mehnat 
majburiyatlarini bajarishi ya’ni mehnat normasini bajarishiga qarab belgilanadi. 
Mehnatga haq to’lashni bu sharoitiga minimal tarif stavkasi (soat,kunlik va 
oylik),mansab 
maoshlari 
va 
mehnat 
murakkabligi 
(ishlovchini 
malakasi),shuningdek ishlab chiqarish jarayonidagi ishlovchini joyiga qarab 
belgilanadi.
Кo’pchilik korhonalarda mehnat normasidan ortiq ish bajarganligiga 
qarab haq to’lanadi. Turli resurslarni iktisod qilish,xizmat ko’rsatish normasidan 
ortiq joyiga xizmat ko’rsatish,kasblarni
umumlashtirish (sovmeshenie) va boshqalar uchun haq to’lanadi. 
Bayram kuni, dam olish vaqtida ishlab berilganligi uchun umumdavlat 
miqyosida haq to’lanadi. 
Mehnat sharoiti bilan tanishtirish ishchini ishga kirishdan oldin o’tkaziladi.Har 
bir ish beruvchi ishga qabul qilishdan oldin ish hajmini o’rnatishi kerak,bu 
O’zbekiston Respublikasi Mehnat to’grisidagi qonunga
zid kelmasligi kerak. 
Bozor iktisodiyoti barcha resurslarni normallashtirishni talab qiladi. Bunga 
albatta ishchi kuchi ham kiradi . Bozor munosabatlarini rivojlantirishda 
korxonalarda mehnatga haq to’lash ikki muxim vazifani xal qilishi kerak: 

---

-Xar bir ishchining mehnati va mehnat bozoridagi ishchi kuchi qiymatiga 
qarab haq to’lash. 
-Ish beruvchiga (davlat, jamoa korxonasi, xususiy korxona) ishlab chiqarish 
jarayonida shunday natijani berish kerakki va u albatta barcha xarajatlarni 
qoplab,foyda olishi kerak. 
Mehnatga haq to’lashni tashkil etishni eng muhim sharti xam ishchini 
xam ish beruvchini qiziqishlariga mos kelgan xolda ma’lum miqdor mahsulot 
ishlab chikarib, xarajatlarini kamaytirib,ish xaqini oshirish xisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqini shakllanishida davlat, korxona va 
ishchi o’rtasida doimiy ravishda munosabatlar bulishi kerak.