Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус

 
13.3 Кichik korxonalarda mehnatga haq to’lash. 
Xar bir kichik korxonadagi mulk shakliga qarab ijtimoiy-mehnat 
munosabatlarini tashkil etish usullari belgilanadi.Xususiy va davlat mulkchiligi 
shaklda faoliyat ko’rsatuvchi korxonalarda sosial-mehnat munosabatlarini 
tartibga keltirish ma’muriy tizim orqali boshqariladi.Bunda rahbar yoki korhona 
ma’muriyati korxona egasi yoki yuqori tashkilotdan olingan ko’rsatma asosida 
ichki mehnat tartibini o’rnatadi.Yirik korxonalardan farqli ravishda kichik 
korxonalarda kadrlar xizmati bo’lmaydi. Кadrlarni tanlash va ishga joylashtirish 
muammolarni bevosita raxbar amalga oshiradi.Кichik korxonalarda kadrlarni 
tanlashda quyidagi xolatlarga e’tibor beriladi. 
1. Ishga qabul qilishda sinov muddati belgilanadi. 
2. 
Ishga qabul qilishda insonni eng mehnatga layoqatli yoshi (30- 
40yoshdagilar) qabul qilinadi. 
3. Boshqa korxonada ishlagan bo’lsa tavsiyanomasi bo’lishi kerak. 
Кichik korxonalarda qulay sosial-psixiologik sharoit mavjud bo’ladi. 
Кorxonada ishlovchi ishchi va raxbar o’zaro bir-birini yaxshi taniydilar. Bu 
esa mehnatda yaxshi jonbozlik ko’rsatyotgan ishchilar mehnatini tezda namoyon 
qiladi.
Amerikalik tadqiqotchilar kuzatishlari natijasida shunday xulosaga keladilar-
Кorxonada ishlochilar soni kanchalik ko’p bo’lsa shunchalik kelishmovchilik 
ko’payib boradi. 
Кichik korxonalarda mehnatni taqsimlash yirik korxonalarga nisbatan 
farqlanadi.Кichik korxonalarda boshqaruv apparati xizmatchilari bir vaqtning
o’zida ham raxbarlik,ham mutahassis va bajaruvchi vazifasida faoliyat 
ko’rsatadilar.Shuningdek ba’zi bir kichik korxona-mehnatni taqsimlashda - 

---

ishchilar asosiy va yordamchi ishchilarga bulinmaydilar.Shunday qilib,kichik 
korxonalarda mehnatni texnologik va vazifalar bo’yicha taqsimlash 
"yiriklashtirilgan"xolatda amalga oshiriladi. 
Yirik korxonalarda samarali ish sharoitini keltirib chiqarish uchun ish vaqtini 
kat’iy grafigini tuzish kerak.Кichik korxonalarda sexsiz struktura bilan ishlaganligi, 
mahsulot xajmi kamligi,shartnomani o’z vaqtida etkazib berish shart emasligi 
sharoitga qarab ish vaktini tuzishni talab etadi.Shuningdek mahsulotga bo’lgan 
talab o’zgaruvchanligi,boshqa korxonalardan kam zakaz tushish sababli 
me’yorlashtirilmagan 
ish tartibini tanlash maqsadga muvofik xisoblanadi. 
Rivojlangan mamlakatlardagi kichik korxonalarda ish vaqtini davomiyligi 
ko’proq, buning asosiy sababi shundaki kichik biznes bilan shugullanuvchi 
korxonalarda moliyaviy munosabatlar bekaror shuning uchun ish vaqtining 
davomiligi korxona foydasiga ta’sir ko’rsatadi.Кichik korxonalarda ham 
vaqtinchalik ishlovchilar mehnatdan foydaniladi. 
Buning asosiy sababi shundaki ayrim mashinasozlik korxonalarida doymiy 
xaridorlar bo’lmasligi, shuningdek ishlab chiqarish jarayonlari olib borish uchun 
foydanilayotgan uskunalar ijaraga olingan bo’lishi mumkin. Кichik korxonalardagi 
mehnat sharoitiga kelsak, mehnat sharoiti juda ogir. Bunday xolatlarga kelib 
qolish asosan korxonaning moliyaviy ahvoli bilan bogliq. 
Кichik korxonalarda mehnatga haq to’lashni barcha tizimlari mavjud -yakka, 
brigada shakli,mehnatga haq to’lash vaktbay va ishbay tizimlari. 
Lekin shu narsani e’tirof etish kerakki,ko’pchilik kichik korxonalarda 
mehnatga xaq to’lashni ishbay tizimi ko’llanilmokda. 
Кichik korxrnalardagi ish haqi miqdori boshqa korxonalardagiga nisbatan 
kichik.Bunga sabab kichik korxonadagi ishchilar malakasi past,bu erda asosan 
o’smirlar ishlaydi.Кorxonalarda kasaba uyushmasi yuq,ishchilar ish haqini 
oshirishni talab etish imkoniyatiga ega emas. 

---

Nodavlat kichik korxonalarni kooperativ shaklida yuzaga kelishi esa bu 
korxonalarda ish haqini yuqori darajada ekanligini ko’rsatmoqda. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik korxonalarda mehnatga haq to’lashni 
o’ziga xos xususiyatlarini namoyon bo’lishi asosan korxonalarda beqaror iqtisodiy 
sharoiti va ishlab chiqarish xajmiga bogliq. 
Davlat faqat minimal ish haqi miqdorini aniqlab beryapti. Qolgan barcha 
muammolar korxona tomonidan xal etilmoqda. 
Minimal ish haqi muqdori ishlovchini mehnat xarajatlarini eng quyi chegarasi 
xisoblanadi. Minimal ish haqi miqdori mukofot, ko’shimchalarini o’z ichiga 
olmaydi. 
Xozirgi vaqtda mehnat normalari korxonaning jamoa shartnomasida 
keltirilgan xar bir korxonaning ish haqi fondi mavjud. Bu har bir ishlovchining 
mehnat natijalari yig’indisi xisoblanadi. 
Ish haqi ishlovchining yagona daromadi xisoblanmay, balki agar korxona 
mulk shaklini o’zgartirsa, bundan ham shaxsiy daromadlar olish mumkin. 
Yirik korxonalarda mehnatni taqsimlashni 
vazifaviy xolati. 
САНОАТ ИШЛАБ ЧИŠАРИШ
ХИЗМАТЧИЛАРИ
Ишчилар
асосий ва ёрдамчи
Хизматчилар:
Раќбарлар ва
мутахассислар
Кичик хизмат
кœрсатувчилар
:
Техник
бошšарувчилар

---

Кichik korxonalarda mehnatni taqsimlashni vazifaviy holati 
MÀÂÇÓ ÁO’ÉÈ×À ÍÀÇÎÐÀÒ ÑÀÂÎËËÀÐÈ: 
1.
Ishchilarga to’lanadigan ish haqi bilan muhandis texnik xodimlarga 
to’lanadigan ish haqi bir tizim orqali amalga oshiriladimi.
2.
Mukofotlash har bir korxonaning ishi hisoblanadimi yoki davlat tomonidan 
belgilab beriladimi? 
3.
Mehnatga haq to’lashni akkord sistemasi to’g’risida tushuntirish bering.
4.
Кichik korxona bilan yirik korxona o’rtasidagi farqini tushuntirib bering.
5.
Кichik korxonada mehnatga haq to’lash qanday amalga oshiriladi.
6.Davlat va minimal ish xaki urtasidagi bog’liqlik nimada.