Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таoлим вазирлиги

1.5.3. Ўзгарувчан оператив ток

Ўзгарувчан оператив токдан фойдаланиш аккумулятор батареяларига нисбатан иқтисодий жиҳатдан тежамли бўлиб ҳисобланади. Ўзгарувчан оператив ток манбалари сифатида ток трансформаторларидан (ТТ), кучланиш трансформаторларидан (КТ) ва ўз эҳтиёж трансформаторларидан (ЎЭТ) фойдаланилади.

Қисқа туташувлардан ҳимояларнинг оператив занжирларини таъминлаш учун ТТ ишончли манба бўлиб ҳисобланади. Чунки ҚТ вақтида ток, шунингдек ТТ дан олиниш мумкин бўлган қувват ҳам ортади. Лекин ТТ ток ортиши билан боғлиқ бўлмаган шикастланиш ва нормал бўлмаган режимларда етарли қувватни бера олмайди, масалан, ерга туташувларда, кучланиш ортиши ёки камайиши ва частота пасайишига олиб келувчи нормал бўлмаган режимларда.
КТ ва ЎЭТ лар қисқа туташув вақтида етарли қувватни бера олмайдилар, лекин улардан кучланиш кескин пасаймайдиган нормал бўлмаган режимларда, масалан, ўта юкланиш, ерга туташув, кучланиш ортиб кетишидан ҳимояларнинг оператив занжирларни таъминлаш учун фойдаланиш мумкин.
ТТ ва КТ ларнинг қувватидан тўғридан - тўғри фойдаланиш билан бир қаторда улар ёрдамида олдиндан зарядланган конденсаторда йиғилган энергиядан ҳам фойдаланиш мумкин .
Конденсаторни зарядлаш нормал режимда тармоқ кучланишидан фойдаланиб амалга оширилади. Подстанцияда кучланиш йўқолганда ҳам конденсаторда тўпланган энергия сақланиб қолади. Шу сабабли зарядланган конденсатордан подстанцияда кучланиш йўқолганда ҳам ишлаши зарур бўлган реле ҳимояси ва автоматика қурилмаларининг оператив занжирларини таъминлаш учун фойдаланиш мумкин.
Оператив занжирни ТТ дан тўғридан-тўғри таъминлаш схемаси (1.12,а-расмда кўрсатилган. Нормал режимда Q виключателнинг YАТ узиш чўлғами КА реленинг КА.1 контактлари орқали шунтланган. Қисқа туташув юз берганда КА реле ишлаб узининг КА.1 контактини узади. Ток трансформатори ТА нинг токи YАТ орқали ўтади ва виключател Q ўзининг асосий контактларини узади. Бундай схема шунт узиладиган схема деб ҳам аталади. Ток ва кучланиш таъминлаш блоклари асосидаги оператив ток манбасининг схемаси 1.12,б-расмда келтирилган. ТТ нинг токи оралиқ ток трансформатори ТLА ёрдамида кучланишга айлантирилади ва VS2 тўғрилагич ёрдамида тўғриланади.



1.12-расм. Оператив занжирларни таъминлаш схемалари: а-ТТ дан тўғридан-тўғри; б-таъминлаш блоки ёрдамида; в-олдиндан зарядланган конденсаторда йиғилган энергиядан фойдаланиш

Қисқа туташув вақтида ТLА нинг чиқишида ҳосил бўладиган кучланиш сакрашларини чеклаш учун С конденсатор уланган. ТА, ТLА, С ва VS2 биргаликда ток таъминлаш блокини ташкил этади.

Кучланиш таъминлаш блоки кучланиш трансформатори ТV, оралиқ кучланиш трансформатори ТLV ва тўғрилагич VSI лардан ташкил топган. Ток ва кучланиш таъминлаш блокларини параллел улаш йўли билан универсал таъминлаш блоки ҳосил қилиннади.
Оператив занжирларни зарядланган конденсатордан таъминлаш схемаси 1.12,в-расмда кўрсатилган.
Нормал режимда С конденсатор ТV кучланиш трансформаторидан VS тўғрилагич ва R чекловчи қаршилик орқали зарядланади. Қисқа туташув юз берганда КА реле ишлаб ўзининг КА.1 контактини улайди ва С конденсаторнинг зарядланиш токи виключателнинг узиш чўлғами YАТ орқали ўтади, Q виключателнинг контактлари узилади.


Назорат саволлари

1. 
   Оператив ток деб қандай токка айтилади?
   
2. 
   Қандай занжирларга оператив занжирлар дейилади?
   
3. 
   Оператив ток манбаларига қандай талаблар қўйилади?
   
4. 
   Ўзгармас ва ўзгарувчан оператик ток.
   
5. 
   Аккумулятор батареяларининг афзалликлари ва камчиликлари.
   
6. 
   Нима учун аккумулятор батареялари ишончли таъминлаш блоки бўлиб ҳисобланади?
   
7. 
   Аккумулятор батареяларининг камчиликлари нималардан иборат?
   
8. 
   Ўзгарувчан оператив ток манбалари сифатида қандай трансформаторлардан фойдаланиш мумкин?
   
9. 
   Расмда кўрсатилган схема қандай ишлайди?
   
10. 
    
    
11. 
    Оператив занжирларни олдиндан зарядланган конденсаторнинг энергиясидан фойдаланиб таъминлаш қандай амалга оширилади?