Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш

Иссиқлик (инфрақизил) нурланишлари интенсивлигини аниқлаш. 
Ҳозирги вақтда инфрақизил нурланишлар интенсивлигини ўлчашда актинометр, 
спектрорадиометрлар, дозаметрлардан қўлланилади. Гигиеник текширишлар ўтказишда 
асосан актинометр асбобидан фойдаланилади. 

---

229 
Актинометрлар қабул қилувчи ва қайд этувчи қисмлардан иборат. Қабул қилувчи қисми 
кумуш ва қора ранг бўлакчаларидан иборат. Кумуш ранг нурланишни қайтарса қора ранг 
ютади, бунинг натижасида икки хил рангли пластинкаларида потенциаллар фарқи электр 
токи вужудга келади. Ҳосил бўлган ток кучи актинометрнинг қайд этувчи қисмида кал 
см/мин бирликда кўрсатади. 
Олинган кал/см
2
мин даги маълумотни Вт/м
2 
бирликка айлантириш керак. Чунки 
санитария меъѐри шу Вт/м
2 
бирликда берилган. Бунинг учун актинометр кўрсатмасини 698 
рақамига кўпайтирилади. 
Маълумки ишлаб чиқариш шароитида (қишлоқ хўжаликда, қурилишда металлни 
қиздириш, эритиш қуйиш ишларида ва бошқ.). Киши организмига бир вақтнинг ўзида 
биргаликда икки хил иссиқлик конвенцион ва нурланиш иссиқликлари таъсир этиши 
мумкин. Бу шароитда таъсир этаѐтган иссиқликнинг умумий даражасини билиш катта 
гигеник аҳамиятга эгадир. Бу мақсадларда ―қора шар‖ ҳароратини аниқлаш ишлари олиб 
борилади.‖Қора шар‖ ѐки Глоб термометри махсус ясалган қора ичи бўш шарсимон 
мосламадир. Унда термометр ўрнатиш учун махсус тешик бўлади. Бу мосламани иш 
жойларига ўрнатилади. Таъсир этаѐтган иссиқликларнинг жами бераѐтган ҳарорат даражаси 
термометрда кўринади. 
9-расм. Актинометр. 
 
Олинган текшириш натижаларига гигиеник баҳо бериш. 
Бу ишлар бошқа омиллар каби гигиеник меъѐрларга кўра олиб борилади. Метеорологик 
омил меъѐрлари амалдаги санитария меъѐрларида (бу меъѐр Сан Қ ва М №0203-06 да ҳам 
киритилган) келтирилган. 
Ҳавонинг физик ҳолатини белгиловчи кўрсаткичларни (ҳарорати, намлиги, ҳаракат 
тезлиги) гигиеник баҳолаш учун метеорологик омилнинг меъѐрлаш принципларини билиш 
лозим. Буни билмай туриб ҳар бир иш жойлари учун керакли меъѐр тўғри белгилш мумкин 
эмас. 
Метеорологик омилнинг меъѐрлаш принциплари: 

метеорологик омил йилнинг совуқ ва иссиқ даврлари учун алоҳида белгиланади 
(ташқи ҳаво ҳарорати 10
0
Cдан баланд бўлса илиқ, паст бўлса совуқ давр ҳисобланади); 

бажарилаѐтган ишнинг оғирлик категорияси амалга олинади (енгил 1а, 1б; ўрта 
оғирликдаги IIа, IIб; оғир III). 

---

230 

оптимал ва йўл қўйиб бўладиган меъѐр кўрсаткичлари мавжуд. 
Оптимал кўрсаткичлар иш жойларининг барча минтақаларига тадбиқ этилади. Йўл 
қўйиб бўладиган кўрсаткичлар техник, технологик ва иқтисодий талаблар нуқтаи назаридан 
оптимал шароитлар таъминланиши иложи бўлмаган ҳолларда қўлланилади: 

меъѐрий жойлар иқлим шароити ҳам амалга олинган. Бунга мувофиқ тўртинчи иқлим 
туманидажойлашган. Корхоналардаги иш жойларида ишловчиларга ортиқча иссиқлик 
таъсирини олдини олиш мақсадида йўл қўйиб бўладиган ҳаво ҳароратининг юқори 
кўрсаткичи қуйидагича кўтарилиши мумкин, енгил иш бажаришда 31-32
0
гача, ўрта 
оғирликдаги ишларда 30-31
0
гача, оғир иш бажаришда 29-30
0
гача. Бунда жадвалда 
келтирилган йўл қўйиб бўладиган ҳаво ҳароратининг юқори кўрсаткичидан ҳар бир 
0
C 
ошишига ҳаво тезлиги 0,1 м/сек оширилиши камлиги 5 % камайтирилиши керак. 

иссиқлик нурланишлари меъѐри иш бажариш вақтида нурланиш таъсиридаги тана 
сатҳи миқдорига қараб белгиланган доимий иш жойларида тана сатҳини 50% таъсир этса 
нурланиш 35 Вт/м
2
дан 25-50% бўлса 70 Вт/м
2
дан ва 25% гача бўлса, 100 Вт/м
2
дан 
ошмаслиги кўзда тутилган. Очиқ ҳавода иш бажарилишида иссиқлик нурлари таъсирида 
тананинг 25% дан кам сатҳида таъсир этган ҳолда нурланиши 140 Вт/м
2
дан ошмаслиги 
керак. 
Мисол: машинасозлик заволдининг темирга қиздириш йўли билан ишлов берувчи 
темирчилик цехида ѐзда ўтказилган текширишлар натижасида темирчилар иш жойида 
микроиқлим кўрсаткичлари қуйидагича: ҳаво ҳарорати 30-34
0
C нисбий намлиги 30%, 
Ҳаракат тезлиги 0,5-0,8 м/сек. 
1.
Инфрақизил нурланиш интенсивлиги 268 Вт/м
2
гача етади. (темирчилар тананинг 
25% гача сатҳи нурланиш таъсирида бўлади). 
1.
Бажариладиган ишлар оғирлиги бўйича III категорияга киради. Юқоридаги 
микроиқлим шароитига гигиеник баҳо бериш учун қуйидагича иш тутилади. Амалдаги 
микроиқлим меъѐрлари кўрсатилган ҳужжат олинади. Сан Қ ва М №0203-06. 
2.
Меъѐрлар жадвалидан иқлим даврда III категориядаги ишлар учун оптимал 
микроиқлим кўрсаткичлари аниқланади (ҳаво ҳарорати 18-200, нисбий намлиги 40-60%, 
ҳаракат тезлиги 0,4 м/с дан ошмаслиги инфрақизил нурланиш 140 Вт/м
2
дан ошмаслиги 
керак). 
3.
Олинган микроиқлим кўрсаткичларини оптимал меъѐрлар билан солиштириш ҳаво 
ҳарарорати 140
0
C га юқори намлиги 4% кам, тезлиги 0,3 м/с кўп инфрақизил нурланиш 128 
Вт/м
2
га кўп кўрсатади. 
4.
Хулоса: темирчилик цехида ишчи жойлари микроиқлими гигиеник талабларига 
жавоб бермайди.