Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

4.3. Изоляция диагностикаси 
Электр кучлари таъсирида изоляцияловчи материалларда мураккаб 
жараёнлар кетади. Диэлектрик материал массасида бегона аралашмалар ва 
дефектлари, нам тортиши оқибатида эркин зарядлар пайдо бўлади ва улар 
ўтиш токи 
 
у
i
ҳосил қилади, бундан ташқари унда қутбланиш жараёни 
кетади ва абсорбция токи 
 
а
i
юзага келади. Учинчидан атом қатламларининг 
деформацияси ва силжиши оқибатида силжиш токи 
 
с
i
ҳосил бўлади. Бу 
жараёнларни кўриб чиқиш учун изоляция материалини алмашиниш 
схемасидан фойдаланамиз (4.1-расм).
Шу ерда изоляцияловчи материалдан ўтаётган токнинг ўзгариш 
динамикаси кўрсатилган (доимий кучланишда). Чизмадан кўриниб 
турибдики, абсорбция токи қутбланиш жараёни охирида сўниб боради. Ўтиш 
токи эса доимий бўлиб қолади. Силжиш токи жуда тез сўнади ва ҳисобга 
олинмайди. Токлар йиғиндиси сўнувчи характерга эга бўлади. 
Изоляциянинг ҳақиқий қаршилигини ўтиш токи орқали қуйидаги 
ифодадан аниқлаш мумкин: 
)
(
a
и
i
i
U
R


, 
(4.1) 
U
– қўйилган кучланиш миқдори, В. 
Токнинг ташкил этувчиларини ўлчаш анча мураккаблигидан қаршилик 
миқдорини аниқлашда изоляциядан ўтаётган токнинг 1 минутдан кейинги 
барқарорлашган қийматидан фойдаланилади. Бу пайтда 
а
i
тўлиқ сўнади ва 
ҳатолик кам бўлади. Соз изоляциялар учун «Техник эксплуатация қоидалари» 
(ТЭК) ва «Электр ускуналарни ўрнатиш қоидалари» (ЭУУҚ) да меъёрий 
қийматлар белгиланган. Масалан электр мотор изоляцияси учун руҳсат 
этилган қаршилик миқдори қуйидаги ифодадан аниқланади: 


н
н
н
Р
U
R
01
,
0
1000


,
(4.2) 
бу ерда 
н
Р
– моторнинг номинал қуввати, кВт; 
н
U
–номинал линия 
кучланиши, В. 

---

48 
4.1-расм. 
Изоляцияни 
алмаштириш 
схемаси 
(а) 
ва
ундан ўтадиган токлар диаграммаси (б). 
a
R
– дипол қутбланишида эквивалент 
йўқолишларни ифодалайди;
н
R
– ўтиш токига қаршилик;
а
С
– дипол 
қутбланишда юзага келган сиғимни ифодалайди;
с
С
– электрон қутбланиш 
сиғими (геометрик сиғим). 
Электр ускуналар эксплуатациясида унинг изоляцияси ишчи кучланиш, 
атмосфера ортиқча кучланишлари, коммутация жараёнлари, механик ва 
иссиқлик таъсирлари, ифлосланишлар, намлик ва бошқа агрессив (фаол) 
газлар таъсирида бўлади. Натижада унинг изоляцияловчи хусусиятлари 
ёмонлаша боради. Алмашиниш схемасидан (4.1-расм) кўриниб турибдики, 
изоляция сифатига ўтиш, силжиш, абсорбция токлари, йўқолишлар қуввати 
(
a
R
а
С
тармоғида) боғлиқ бўлади. Яна изоляциянинг электр мустаҳкамлиги 
аниқланилади. 
Диагностиканинг 
вазифаси 
изоляциянинг 
ҳақиқий 
кўрсаткичларини 
аниқлаб, 
уларнинг 
меъёрий 
қийматлари 
билан 
солиштиришдир. Изоляциянинг диагностика услубларига қуйидагилар 
киради: изоляция қаршилигини ўлчаш; изоляция сиғимини аниқлаш; 
диэлектрик исрофларни ўлчаш; доимий ёки ўзгарувчан токда оширилган 
кучланишда синаш. Изоляция ҳолати ҳақида якуний хулоса барча ўлчов ва 
синовлар натижалари бўйича қилинади. Лекин изоляциянинг алоҳида 
кўрсаткичлари бўйича ҳам унинг сифатига етарли аниқликда баҳо бериш 
мумкин 
бўлади 
(изоляцияинг 
намланиб 
қолганлиги, 
эластиклиги 
йўқолганлиги ва ҳоказо). Изоляциянинг нам тортиб қолганлигини унинг 
абсорбция коэффициенти орқали аниқланади. Бирор электр ускунанинг, 
масалан электр моторнинг изоляцияси юқорида кўриб чиқилган модел 
шаклида бўлсин (4.1-расм). Агар изоляция қуруқ бўлса, биз кўриб чиқдик, 
токлар йиғиндиси тез ўзгариб боради (4.2-расм). 

---

49 
Нам 
тортиб 
қолган 
изоляцияли моторда эса бу ток 
секин сўниб боради, чунки намлик 
натижасида ўтказувчанлик токи 
абсорбция токидан каттароқ бўлади. 
Токлар 
йиғиндисининг 
бундай 
ўзгариш 
характери 
изоляция 
қаршилиги 
динамикасини 
кўрсатади. 
Мегомметрнинг 
кучланиши бирдай бўлиб қолганда 
қуруқ изоляция қаршилиги