Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

Elektron kutubxonalar va kutubxona innovatsiyalarining roli 
Islamov K.S. - SamDAQI “Axborot texnologiyalari” kafedrasi katta o’qituvchisi 
 
Jamiyatni yangi sharoitda rivojlantirishning eng muhim omili - bu 
dunyoda asosiy iqtisodiy resurslardan biri sifatida qaraladigan axborotdir.
Rivojlangan zamonaviy taraqqiyot davri axborotlashtirish jarayonini 
belgilaydi. Axborot jamiyati - ko’plab ishchilar ishlab chiqarish, saqlash, qayta 
ishlash, sotish va almashish, axborotni sotish bilan shug’ullanadigan, xususan, 
uning yuqori shakli bo’lgan bilimlar bilan shug’ullanadigan jamiyatdir. Jamiyat va 
iqtisodiyotni rivojlantirishning ushbu bosqichi quyidagilar bilan tavsiflanadi: 

jamiyat hayotida axborot, bilim va axborot texnologiyalarining rolini 
oshirish axborot texnologiyalari, aloqa va axborot mahsulotlarini ishlab 
chiqarish va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanadigan kishilar sonining 
o’sishi, ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushining o’sishi; 

telefoniya, radio, televidenie, internet, shuningdek, an’anaviy va 
elektron ommaviy axborot vositalaridan foydalangan holda jamiyatning 
rivojlangan axborotlashuvi;

global axborot makonini yaratish: aholining samarali axborot 
almashinuvi, ularning jahon axborot resurslaridan foydalanish, ularning axborot 
mahsulotlarida va xizmatlarida o’z ehtiyojlarini qondirish. 
Elektron demokratiyani, axborot iqtisodiyotini, elektron hukumatni, 
raqamli bozorlarni, elektron ijtimoiy va biznes tarmoqlarini rivojlantirish. 
Jamiyatni 
rivojlantirishning 
hozirgi 
bosqichida 
ilmiy-texnik 
taraqqiyotning yutuqlaridan biri dunyoda, jumladan, Ozarbayjonda keng tarqalgan 
elektron kutubxonalardir.
Zamonaviy sharoitda hech bir tashkilot o’z faoliyatining turli jihatlarini 
doimiy ravishda takomillashtirmasdan rivojlanishi mumkin emas: yangi xizmatlar 
yoki mahsulotlarni taqdim etish, yangi texnologiyalardan foydalanish, boshqaruv 
amaliyotlarini yangilab borishi kerak. 
Innovatsiya 
taraqqiyotning 
ajralmas 
elementi 
bo’lib, 
ularsiz 
kutubxonalar 
ijtimoiy 
jihatdan ahamiyatli tashkilot bo’lib qololmaydi, 
raqobatbardosh xizmatlarni ko’rsatib, bozorda o’z pozitsiyalarini mustahkamlaydi. 
Ilg’or ilmiy-tadqiqot institutini yaratish va jamiyatning axborot resurslarini 
birlashtirish elektron kutubxonalarni yaratishga yordam beradi. Elektron 
kutubxonada (EB) katta (keyinchalik butun dunyo bo’ylab) ma’lumotlar yig’ish 
tarmoqlari orqali keng jamoatchilikka etkazib beriladigan elektron shaklda virtual 
hujjatlar to’plamini tarqatish. 
Elektron kutubxonalarning asosiy vazifalari axborot resurslarini 
integratsiyalashuvi va ulardagi samarali navigatsiya hisoblanadi. Elektron 
kutubxonalarning asosiy xususiyatlari: 
Saqlanadigan ma’lumotlarning profilini, ya’ni foydalanuvchi uchun mavjud 
bo’lgan axborot makonini shakllantirish kontseptsiyasining mavjudligi va uni 
amalga oshirish siyosati; 
Inventarizatsiya, shu jumladan kataloglash(keng ma’noda), ob’ektlar va 
ularning turli assotsiatsiyalari, bu axborot makonini tashkil qiladi. 
Raqamli kutubxonalarning afzalliklari: 

---

212 

samaradorlik - agar siz biror faylni topsangiz, “Tezkor klaviatura” ni 
bosing va ekranda to’liq matn ko’rinadi; 

bitta kirish nuqtasi - alifbo katalogidan maqolalarning shkafiga, ba’zi 
nashrlarning zalidan boshqasiga o’tishga hojat yo’q; 

samarali himoya qilish - kutubxonalar va kitobxonlar yirtilgan 
sahifalar yoki sahifalar qirralari haqida shikoyat qilishdan yoki kitobni 
trolleybusda kitobxon qoldirib ketishidan himoyalangan, ya’ni bu fond abadiy 
yo’qoladi; 

mavjud bo’lmagan ma’lumotlarning mavjudligi - kutubxonada 
cheklangan miqdordagi yoki bitta nushada mavjud bo’lgan hujjatlarning soni 
sezilarli darajada ko’proq foydalanuvchilar uchun mavjud bo’ladi; 

faqat o’qibgina qolmay, balki tahrir qilish, ulash, qo’shish, pastki 
kalitlarni kiritish, qayta tiklash va h.k. va ayni paytda elektron hujjat ekrandan 
oddiy o’qish tashqari, tashqi ta’sirdan butunlay himoyalangan bo’lishi mumkin; 

online kengaytirilgan qidiruv - katta hujjat nomlarini, muayyan 
so’zlarni yoki iboralarni tez va sifatli tekshirish mumkin; 

saqlashning qulayligi - adabiy fondlarni mashina o’qiydigan shaklda 
saqlab qolish an’anaviy omborxonalarga qaraganda ancha arzonroq va qulaydir 
(shu sababli joy va kutubxona makonidan tejash); 

har doim yaqin - foydalanuvchiga vaqt va joyga, uning kutubxonasiga 
qaramasdan ma’lumot oladi.
Shunday qilib, o’quvchi kutubxonaning uzoq foydalanuvchisi bo’lishi 
mumkin. Bundan tashqari, u masofaviy ta’limning rivojlanishiga o’z hissasini 
qo’shadi, shuningdek, zamonaviy o’quv jarayonining boshqa vazifalariga ham 
javob beradi. 
Elektron kutubxona, korporativ elektron kutubxonaning bir qismi 
bo’lishi mumkin. Bitta kutubxona tomonidan yaratilgan bibliografik yozuvlar 
Z39.50 protokoli orqali jamlangan katalog orqali taqdim qilinadi. Elektron 
kutubxona mavjudligi nuqtai nazaridan kompyuterda o’qiladigan turli xil 
resurslarni boshqaradi. 
Elektron kutubxona nafaqat mavjud elektron resurs (mahalliy yoki uzoq) 
bilan, balki mavjud bo’lgan bosma materiallarni “Elektron buyurtma berish” 
texnologiyasidan, elektron shaklda va foydalanuvchini elektron resurslar bilan 
yanada ko’proq qo’llab-quvvatlash texnologiyalaridan keng foydalanishi mumkin. 
Elektron kutubxonalarning funktsiyalarini tushunishning ustuvorligi 
mahalliy yoki uzoq foydalanuvchilarning elektron resursiga xizmat qilishi, uning 
ehtiyojlarini qondirishi mumkin.
Kutubxona elektronlari uchun to’liq matnli hujjatlarning mavjudligi - 
elektron bibliografik ma’lumotlar bazalaridan ajralib turadigan elektron kitoblar, 
jurnallar mavjudligi xarakterlidir. 
Ommaviy foydalanish uchun elektron resurslar turlari: ilmiy, o’quv, 
kutubxona va ko’ngilochar materiallar, badiiy va ilmiy-texnika axborotlari, 
ommaviy axborot vositalari(yangiliklar, televidenie), e’lonlar, reklama, elektron 
tijorat, ishlab chiqarish, texnologik va moliyaviy axborotlarni eksperimentlar 
avtomatlashtirish tizimi, ishlab chiqarish robotlarini loyihalash, boshqalar. Eriktual 
resurslarning erkin, bepul, shareware, pulli, ommaviy kirishga yopiq, jumladan, 

---

213 
shaxsiy va yoki maxfiy axborot, moliyaviy va soliq haqidagi ma’lumotlar, shaxsiy 
hayot uchun turlari. 
Elektron kutubxonalar yaratilishi munosabati bilan kutubxonachilar va 
foydalanuvchilarni elektron kutubxonalarda ishlash, elektron kutubxonalar, shu 
jumladan masofadan turib o’qitish uchun tayyorlash vazifalari mavjud. 
Axborot jamiyati shakllanish davrida kutubxonalarning roli juda katta. Ular: 
- Fuqarolarga axborot va bilimlardan foydalanish huquqlarini ro’yobga 
chiqarishga yordam berish; 
- Mualliflik huquqi va boshqa huquqlarga rioya etilishi to’g’risidagi 
axborotni ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning manfaatlarini ta’minlash; 
texnologik jihatdan orqaga qolgan foydalanuvchilar uchun axborot 
tarmoqlariga kirishni tashkil qilish. 
Elektron kutubxonalar axborot jamiyatida kutubxona mavjudligining 
tubdan yangi, istiqbolli va istiqbolli shakli ekanligi aniq ko’rsatilishi mumkin, 
uning asosiy maqsadi kutubxona xizmatlarini yaxshilashdir. XXI asrda. ular jahon 
kutubxonalari biznesining, barcha axborot faoliyati va axborot jamiyatining 
rivojlanishining asosiy yo’nalishiga aylanadi.