Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Kalit so‘zlar: g‘o‘za, nav, eksperimental poliploidiya, geksaploid, kolxitsin. 
Dunyoda qishloq xo‘jaligining asosiy ekinlarining turli stress omillarga, 
kasalliklarga va zararkunandalarga genetik jihatidan chidamli bo‘lgan 
boshlang‘ich manbalar hamda yovvoyi ajdodlaridan foydalanish hisobiga 
madaniy ekinlarning qimmatli xo‘jalik belgilari genetik imkoniyati 
samaradorligini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi 
kunda g‘o‘za, bug‘doy, karam, lavlagi va boshqa bir qator o‘simliklarni 
poliploid navlari yaratilmoqda. Eksperimental poliploidiya uslublarini qo‘llash 
asosida olingan poliploid o‘simlik turli abiotik va biotik stress omillarga 
ta’sirchan, qurg‘oqchilikka, past haroratga va kasallik va zararkunandalarga 
chidamliligi hamda serhosilligi bilan genetik-seleksion tadqiqotlarda alohida 
o‘rin tutadi.
Gossypium
L. turkumining tetraploidli va diploidli tur vakillari ishtirok 
etgan, turlararo duragaylash, eksperimental poliploidiya uslublarini qo‘llagan 
holda, qimmatli xo‘jalik belgili va qishloq xo‘jalik kasalliklariga (
gommoz, 
fuzarioz, vilt
), zararkunanda hasharotlarga chidamli manbalar olishga 
bag‘ishlangan bo‘lib, mamlakatimiz va xorij olimlarining tadqiqot natijalari 
genetika va amaliy seleksiyaga tatbiq etilgan [1, 5]. 
140 

---

Sirojidinov B.A., Rizayeva S.M, Abdullayev A.A. [2] tomonidan 
genomlararo duragaylash asosida olingan yangi sun’iy murakkab duragay 
shakllar o‘zining karioplazmasida hosildorlik hamda tashqi muhitning biotik va 
abiotik ta’sirlariga chidamlilik potensialini mujassamlashtirgan noyob duragay 
shakllar olishga erishilgan. 
Eksperimental poliploidiya asosida olingan yangi sun’iy murakkab duragay 
shakllar 
Verticillium dahliae
, 
Fusarium oxysporum
f.sp.
vasinfectum
mikromitsetlardan ajratilgan mikotoksinlarning 
o‘simlik urug‘larining 
unuvchanligiga ta’sir darajasi yuqori bo‘lgan rekombinant shakllari ajratib 
olingan [4].
G.herbaceum
L. va 
G.arboreum
L. turlarining nav namunalari tetraploid tur 
navlarini, ayniqsa, kasallikka va hasharotlarga chidamliligini yaxshilash uchun 
introgressiv chatishtirishda donor turlar sifatida foydalanib kelingan [3]. 
Allotetraploid genotipli ota-ona KS-1, AN-14 (
G.hirsutum
L.) navlarida 
viltga chidamlilik genlarining retsessiv allellari va yovvoyi diploid 
G.trilobum
Skovsted ishtirokida olingan boshlang‘ich introgressiv IL-296, IL-1378, IL-32 
liniyalarida mazkur belgining nazorat qiluvchi genlarning dominant allellari 
mavjudligi aniqlangan [1]. 
S.G‘. Boboyev [2] tomonidan g‘o‘zaning qimmatli xo‘jalik belgilarning 
genetik jihatdan keng darajadagi o‘zgaruvchanligiga erishish va ijobiy belgilar 
majmuasiga ega bo‘lgan rekombinantlarni ajratib olishda onalik shaklida 
ishtirok etgan 
{[(G. thurberi 
Tod.
 
x
G. raimondii 
Ulbr.
) 
x
G. arboreum 
L.
] 
x
 
G.hirsutum 
L.
}
murakkab amfidiploidi hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi 
ta’kidlangan. Amfidiploid ishtirokidagi yangi murakkab turlararo va bekkross 
duragaylarda tezpisharlik belgisining irsiylanishi va shakllanishi, duragaylashda 
otalik sifatida qatnashgan madaniy 
G.hirsutum 
L.
 
va
G.barbadense 
L. navlari 
genotipiga bog‘liq ravishda kechishi bilan asoslanganligi aniqlangan.
J.M. Stewart [10] F
1
G.hirsutum
x 
G.australe
(2n = 3x = 39) duragay 
kombinatsiyasini kolxitsin bilan ishlov berilishi natijasi-da allogeksaploid (2n = 
6x = 78) olinadi hamda qayta bekkros duragaylash orqali 
G.hirsutum
va 
G.australe
turlarini foydali genlarni o‘tkazishda ko‘prik sifatida foydalanish 
mumkinligi ta’kidlangan. 
Olib borilayotgan ilmiy izlanishlarimizning asosiy maqsadi – g‘o‘za turli 
genomli turlarning eksperimental poliploidiya uslubini qo‘llash asosida olingan 
yangi genotiplarga ega bo‘lgan introgressiv duragay shakllarini amaliy 
seleksiyasida foydalanish imkoniyatlarini izlash. 
Izlanishlarda daslabki manba sifatida 
G.hirsutum ssp
.
euhirsutum 
(AD
1
genomi) «Buxoro-6», «Omad», «Genofond-2» navlari, 
G.mustelinum 
Miers ex 
Watt, [F
5
Kelajak x
 
(
ssp. nanking
(oq tolali) x 
G.nelsonii
)], [F
5 
Namangan 77 x 
141 

---

(
ssp. obtusifolium var. indicum
x 
G.australe
)], {F
4
B
1
S Namangan 77 x 
[Namangan 77 x (
ssp. obtusifolium var. indicum
x 
G.australe
)]}, {F
4
B
1
S 
Namangan 77 x [Namangan 77 x (
ssp. obtusifolium var. indicum
x 
G.australe
)]}, {F
4
B
1
S Kelajak x [Kelajak x
 
(
ssp. nanking
(oq tolali) x 
G.nelsonii
)]}, {F
4
B
1
S [Kelajak x
 
(
ssp. nanking
(oq tolali) x 
G.nelsonii
)] x 
Kelajak} introgressiv duragay shakllaridan tadqiqot ob’ekti sifatida foydalanildi. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, eksperimental poliploidiya uslublarini 
qo‘llash asosida olingan introgressiv duragay shakllar kasallik va 
zararkunandalarga chidamli bo‘lgan hamda tashqi muhitning biotik va abiotik 
ta’sirlariga chidamli bo‘lgan noyob duragay shakllarni yaratish hamda g‘o‘za 
genofondini yangi genotiplar bilan boyitish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shuningdek, tadqiqotlarimizda poliploid turlarining biologik xususiyatlari va 
seleksiyaviy potensialini baholash hamda g‘o‘zaning madaniy turlari yovvoyi 
ajdodlarining genetik imkoniyatlaridan ratsional va samarali foydalanish, 
introgressiv duragay shakllarning morfobiologik va qimmatli xo‘jalik 
belgilarining irsiylanishi va o‘zgaruvchanlik xarakteri aniqlashdan iboratdir. 
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, izlanishlarimiz davomida quyidagi 
ilmiy va amaliy natijalarga erishiladi: 
-
introgressiv duragay o‘simliklarining morfobiologik belgilarini o‘rganish; 
-
F
1
-F
3
duragaylarda morfobiologik va qimmatli xo‘jalik belgilarining 
irsiylanishi va transgressiv o‘zgaruvchanligini o‘rganish; 
-
introgressiv duragay shakllarda morfobiologik va qimmatli xo‘jalik 
belgilarining o‘zaro korrelyativ bog‘liqlik darajasini aniqlash; 
-
introgressiv duragay shakllarga morfobiologik va qimmatli xo‘jalik 
belgilarini baholash; 
-
poligenomli shakllardan kompleks qimmatli-xo‘jalik belgilarga ega 
bo‘lgan rekombinantlarni ajratib olish 
Hozirgi kunga qadar olib borgan tadqiqotlarimiz davomida quyidagi natijalar 
olindi.
Eksperimental poliploidiya uslubini qo‘llash orqali olingan introgressiv 
duragay shakllarni poliploid tur namunalari bilan turlararo duragaylash asosida 
olingan F
0
duragaylarida ko‘sak va urug‘ tugilishi bo‘yicha olib borilgan 
izlanishlar amalga oshirildi. Ta’kidlash joizki, genomlararo duragaylash asosida 
olingan yangi sun’iy murakkab (konvergent) duragay shakllar o‘zining 
karioplazmasida hosildorlik hamda tashqi muhitning biotik va abiotik 
ta’sirlariga chidamlilik potensialini mujassamlashtirgan bo‘lib, yangi intensiv 
tipdagi g‘o‘za navlarini yaratish borasidagi genetik-seleksion dasturlar uchun 
qimmatli boshlang‘ich manba sifatida foydalanish tavsiya etiladi.
 
142 

---

Shunday qilib, eksperimental poliploidiya usullaridan foydalanish asosida 
yaratilgan g‘o‘zaning turli genomli geksaploid duragaylarining qimmatli 
xo‘jalik belgilari bo‘yicha tanlov ishlarini davom ettirish, ularning irsiyatini 
chuqurroq o‘rganish asosida o‘zida qimmatli xo‘jalik belgi va xususiyatlarni 
mujassam etgan yangi genotiplarni ajratib olish va ularni genetik-seleksion 
dasturlarda keng genetik asosga ega bo‘lgan yuqori mahsuldor va yuqori sifatli 
yangi navlar yaratishda dastlabki manba sifatida samarali foydalanish muhim 
ahamiyat kasb etadi.