|
3. Нутқ маданияти ва техникаси.
Инсонлар ҳаётида нутқнинг қанчалик катта аҳамиятга эга эканлиги ҳар бир кишига ҳам маълум, чунки одамлар тил ёрдамида фикр алмашиш, бир-бирларини тушунишдан ташқари, ўз истакларини, ҳис-туйғуларини, иродаларини ҳам изҳор этадилар.
Нутқ кишиларнинг бир-бирларига таъсир этишнинг қудратли восигасидир. Сўз инсонни ишонтириши меҳнат ва ғалабага чорлаши, ёмон йўлдан қайтариши, қувонгаршпи ёки жаҳлини чиқариши, ҳатто ўлдириши ҳам мумкин.
Ўқитувчи фаолиятида нутқ жуда муҳим функцияларни бажаради. Ўқитувчилар нутк орқали билим, ишончга эга бўладилар, Муайян ҳис-туйғуларга тушуниб етадилар, ўқитувчининг сўзлари таъсирида болаларда муайян психик процесслар ва психик ҳолатлар вужудга келади, шахсий жиҳатлари шаклланади.
Нутқнинг физиологик асослари И. П. Павлов томонидан тушунтириб берилган. Унинг таълимотига асосланиб, сезгиларимиз, идрокимиз ва тасаввурларимизни атрофимиздаги ташқи дунёнинг биринчи сигналлари деб юритамиз, нутқ ва тафаккур эса иккинчи сигнал систэмасидан иборатдир. Сўз воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни идрок қилиш ҳамда тасаввур этишдан иборат бўлган бевосита сигаалларнинг сигналидир.
Инсондаги иккала сигнал системаси биргаликда мавжуддир. Сўз асосида доимо конкрет нарса, ҳодиса, воқелик ёки умумлашган тушунча тасаввури мавжуд бўлмоғи зарур. Акс ҳолда, нутқ ҳам реал ҳаётни акс еттира олмайди, ҳамда тафаккур ҳам умумлаштириш воситаси бўлмай қолади.
Инсон тафаккур билан боғлиқ бўлган нутқ иккинчи функцияни бажаради.
Биринчидан, у бошқа одамлар билан алоқа воситаси, бундан ташқари, нутқ тафаккур формаси, чунки ҳар биримиз «ички нутқ» деб аталмиш «сўзлар билан фикр юритамиз».
Ўзгаларга қаратилган нутқ оғзаки ва ёзма равишда бўлшпи ҳам мумкин. Нутқнинг бу иккала кўриниши бир-бирига узвий боғлиқ бўлиб, буларнинг бирини эгаллаш иккинчисига боғлиқ. Лекин, баъзан шундай ҳам бўладики, оғзаки нутқни яхши ўзлаштира олмаган одам ўз фикрни ёзма нутқда яхши баён этиши ва, аксинча, ёзма нутқи яхши ривожланмаган одам яхши гапира олмаслиги ҳам мумкин.
Ўқитувчи учун нутқнинг иккала турини билиш, айниқса, оғзаки нутқни
яхши эгаллаши зарур. Нутқ монолог (ўкитувчида бу маъруза ва ҳимоя кўринишида бўлади) ва диалогик (бу икки шахснинг ўзаро суҳбатидан иборат бўлади), турлари билан ҳам бир-биридан фарқ килади.
Педагог бу тажрибасида ташқи нуткнинг иккала туридан ҳам фойдаланади.
Ўқитувчининг нутки ўқувчиларга нимани ўргатмоқчилигига караб турли характерга эга бўлиши мумкин ва бошқа нутқлар каби тузилаверади. Лекин фақат педагогик нутққагина хос бўлган специфик белгиларни ҳам кўрсатиш мумкин.
Ўқитувчининг нутқи, аввало, йўналтирилган ёки, бошқача айтганда, ундалма нутқдан иборатдир. Бунда гапирилаётган гапни тингловчилар қайси даражада қабул қилаётгани ҳисобга олинади. Ўқитувчи материални турли шаклда баён килиши мумкин. Масалан, ҳикоя килиш, маъруза ва суҳбатлар шулар жумласидандир. Лекин синф билан доимий алоқада бўлиш зарур.
2. Ҳар бир одам нутқининг ўзига хос хусусиятлари бўлади.
Ўқитувчиларнинг ўқувчиларга ўқув материалларини тушунтириши, улар
билан суҳбатлар олиб боришига караб қуйидаги нутқ хусусиятларини
кўрсатиш мумкин.
Баъзи ўкитувчиларнинг нутқи жуда таъсирчан бўлади. Бундай ўқитувчилар нутқи ҳис-туйғуга суғорилган бўлиб, улар ўзлари гапираётган гаплардан ўзлари таъсирланади, ана шундагина ўқувчиларга ҳам муайян кайфиятини юқтирадилар.
Ўқитувчининг нутқи муайян мазмуни натижасида болаларнинг ҳис-туйғуларини уйғотибгина қолмай, балки унинг драмалаштириш, тўғри ифодалаш, сўзларни аниқ, бурро талаффуз этиш туфайли хам таъсирчан бўлади.
Бошқа ўқитувчиларда эса нутқ онгга оҳиста таъсирсиз, ҳам ифодали, қатъий изчилликка риоя қилинган ҳолда далилий ва мантиқий бўлади. Бунда ўзига хос нутқ билан ҳикоя қилган ўқитувчилар илмий масалаларни қандай ҳал килиш ва ўқувчиларни бундай ақлий ишларига кандай жалб этишни режалаштирадилар. Бундай нутқни «дискурсов», яъни мулоҳазали нутк дейилади.
Ниҳоят яна бир хил ўқувчилар борки, уларнинг нутклари эмоционал ҳамда дискурсов эмас, аммо ўқувчилар уларнинг нутқини яхши ўзлаштирадилар. Бундай нутқларда зўр ишонч кучи янграйди, гапирилаётган гапга чуқур ишонч пайдо қилувчи кишининг иродаси борлиги сезилиб туради, ўз ўқувчиларида ихтиёрсиз ишонч хосил этади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
