Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

 
Ключевые слова:
фитонематода, еда, орех, фисташка, горький 
миндаль. 
 
Annotation.
The study of the fauna of pests of fruit trees grown in our 
country, the degree of their connection with the plant allows you to properly plan 
preventive measures against the cultivated plants pests. Parasitic phytonematoids 
and their bioecological properties from dangerous pests of fruit trees growing in 
different biocenoses and agrocenoses of the Republic of Uzbekistan have not been 
investigated yet deeply. The lemon, almond, pistachio and walnut trees in which 
the nematode fauna is studied during this research are no less important than any 
fruit tree. 
 
Key words:
 Phytonemato, food, nuts, pistachios, bitter almonds 
Respublikamiz aholisining oziq-ovqat maxsulotlari va dori-darmonlarga, 
sanoatni esa xom-ashyoga bo’lgan talabini qondirish dolzarb masalalardan 
hisoblanadi. Ushbu muammoni hal etishda birinchi navbatda qishloq xo’jaligida 
oziq-ovqat va nooziq ovqat xomashyolari manbayi bo’lgan o’simliklar, jumladan 

---

118 
mevali daraxtlarni yetishtirish, ularning xosildor navlarini yaratish va 
zararkunandalaridan himoya qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Yurtimizda yetishtiriladigan mevali daraxtlarning yangi navlarini yaratishda 
seleksioner olimlarimiz tomonidan yovvoyi formalardan foydalanish amaliyotda 
keng qo’llaniladi. Chunki yovvoyi holda tabiiy biotsenozlarda o’suvchi daraxtlar 
turli kasalliklar, qurg’oqchilik va zararkunandalarga chidamli ekanligi isbotlangan. 
Tabiiy holda o’suvchi mevali daraxtlarning zarakunandalari faunasini, ularning 
o’simlik bilan bog’langanlik darajasini o’rganish madaniy o’simliklarning 
kushandalariga qarshi profilaktik tadbirlarni to’g’ri rejalashtirishga imkon beradi. 
So’nggi yillarda Respublikamizda bog’dorchilik, jumladan quruq meva 
beruvchi daraxtzorlarni barpo etish, xosildorlikni oshirish va zararkunandalardan 
himoya qilishga katta e’tibor berilmoqda. Bu borada “O’zbekiston 
Respublikasida bog’dorchilik va issiqxona xo’jaligini yanada rivojlantirish chora 
tadbirlari to’g’risida”gi va “Limonchilik tarmog’ini yanada rivojlantirishga doir 
qo’shimcha chora-tadbirlari” to’g’risida qarorlari (O’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2019-yil 20-martdagi PQ-4246-sonli; O’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2020-yil 19-fevraldagi № PQ-4610 sonli ) ushbu soxalarni 
rivojlantirishga katta axamiyat kasb etadi. Ushbu qarorlar yo’nalishdagi ilmiy va 
amaliy ishlar uchun asos bo’lib xizmat qilmoqda. Respublikada limonchilik 
tarmog‘ini yanada rivojlantirish, ilmiy-tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish, ilg‘or va 
zamonaviy resurs tejovchi texnologiyalarni qo‘llash asosida yuqori sifatli 
sanoatbop va eksportbop limon yetishtirish hajmini oshirish, davlat tomonidan 
qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarini keng joriy etish maqsadida;
Sitrus, subtropik va 
tropik o‘simliklar ilmiy — amaliy markazlari tashkil etildi. Bu markazlarda sitrus 
o’simliklarni yetishtirishni rivojlantirish uchun ularning zararkunandalari va 
kasallik qo’zg’atuvchilaridan himoya qilish muhim ahamiyatga ega.
 
Zararkunanda nematoda turlari o’rganilayotgan limon, bodom, xandon pista 
va yong’oq kabi o’simliklarning ahamiyati jihatidan hech bir mevali daraxtdan 
qolishmaydi. Jumladan achchiq bodomning mag`zida 50% moy va 2,5-4% gacha 
glyukozidi, 30% gacha oqsil moddalari, shuningdek qand, yelimsimon moddalar 
uchrab, ulardan har xil dori-darmonlar tayyorlanadi. Achchiq bodomda
Dorylaimida, Rhabditida, Tylenchida turkumlari ga xos turlar uchrab, ularga 
Dorylaimus similis, D.elengans, Eudorylaimus kirjanovae, E.parvus, E.pratensis, 
Aphelenchus avenae, A.cylindricondetus, Tylenchus davainei, Ditylenchus dipsaci, 
D.intermedus, Pratylenchus vulnus, P. coffee
kabilarni kiritish mumkin.[1,2] 
Yovvoyi pista (Pistacia vera) ning mag’zi tarkibida 60-70 % moy bo’lib, 
tanasidan yemlimsimon modda olinadi. Tanasi, bargi va mevalari xushbo’y efir 
moyi saqlaydi, ular asosan O’rta Osiyo tog’ qiyaliklari egallagan. 

---

119 
Yovvoyi pista daraxtida quydagi avlodlar: 
Dorylaimus, Eudorylaimus, 
Discolaimus, 
Mesodorylaimus, 
Xiphinema 
Panagrolaimus, 
Drepanodorus 
Aphelenchus, 
Aphelenchoides, 
Bursaphalenchus, 
Tylenchus, 
Aglenchus, 
Ditylenchus, Pratylenchus, Rotylenchus, Merlinius, Criconemoides 
uchrashi qayd 
etildi.[2,3]
 
Yong’oq (
Juglans regia L.
) O’rta Osiyo tog’larida tabbiy holda katta-kichik 
yong’oqzorlarn hosil qiladi. Mevasi tarkibida 45-72 % moy, 8-21% oqsil, 21 % 
uglevod, C, A, B vitaminlari va boshqa foydali moddalar borligi aniqlangan. 
Yong’oq daraxtda quydagi turlar uchrashi 
Mononchus flektus, M.papillitus, 
Dorylaimus similis, D.elengans, Eudorylaimus kirjanovae, E.labiatus, E. 
monhystera, E. obtusicaudatus, Mesodorylaimus bastiani, M.meyli, Xiphinema 
americanum
Panagrolaimus subelongatus, P. multidentatus, Macrolaimus crucis
Aphelenchus avenae, Aphelenchoides pusillus, A. zeravschanicus, Tylenchus 
davainei, T.filiformis, Ditylenchus dipsaci, D. intermedus, Pratylenchus vulnus, 
Merlinius bagdanovi-katjakovi, M.quadrifer, M. Dubius
o’rganildi. Ularning 
Mononchida, Dorylaimida, Araeolaimida, Rhabditida, Tylenchida turkumlariga 
mansubligi aniqlandi. 
Sitrus o’simliklardan limon
 
tarkibida ishqor moddasi 8 %, shakar va mineral 
moddalar 3 % tashkil etib, kaliy tuzi va A, B, S vitaminlar (90-100 mg) miqdorda 
uchraydi. Mevaning po’sti va bargidan efir moyi ajratib olinadi. Limon mevasidan 
revmatizm(bod), gripp, O’RVI (o’tkir respirator virusli infektsiyalar), angina 
(bodomcha bezlarining yallig’lanishi), bronxit, uyqusizlik, sariq kasali (gepatit) 
kabi kasalliklarni davolashda foydalanish mumkin.[2,4] 
Limon o’simligida va rizosfera tuprog’i qatlamlarida 
Mesorhabditis 
montystera, Diploscapter rhizophilus, Heterocephalobus elongatus, Chiloplacus
symmetricus, 
Aphelenchus 
avenae, 
Paraphelenchus 
pseudoparietinus, 
Aphelenchoides bicaudatus, Aphelenchoides parietinus, Aphelenchoides subtenuis, 
Aglenchus agricola, Tylenchus davainei, Ditylenchus dipsaci, Ditylenchus 
intermedius, Paratylenchus pratensis, Helicotylenchus multicinctus, Merlinius 
bucharica 
kabilarni uchrashi o’rganildi.[4,5] 
O’zbekiston Respublikasining turli biotsenoz va agrotsenozlarida o’suvchi 
mevali daraxtlarning xavfli zararkunandalaridan parazit fitonematodalar va 
ularning bioekologik xususiyatlari deyarli o’rganilmagan. Ilmiy manbalarda ushbu 
parazitlar bo’yicha to’liq ma’lumotlar yetarli emas. Fitonematodalarning bir guruhi 
o’simliklarning rizosferasi tuprog’ida yashab undagi bakteriya va bir xujayrali 
organizmlar bilan oziqlansa, boshqa bir guruhi chirindilar bilan oziqlanishga 
moslashgan bo’lib, ba’zan o’simlik tanasiga kirib uning shirasi bilan oziqlanadi. 
Nihoyat, uchinchi guruhi ham mavjudki hayotining asosiy qismini o’simlikning 
turli organlarida o’tkazib, uning shirasi va boshqa to’qimalari bilan oziqlanib, 

---

120 
o’zidan turli xil zaharli fermentlar ajratib unda fiziologik jarayonlarni buzib, turli 
ko’rinishdagi kasalliklarni (nematodozlarni) paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Fitonematodalarni zararli ta’siri ayniqsa yosh nihollarda kuchli seziladi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, takidlash lozimki, bizning sharoitimizda parazit 
nematodalarning tur tarkibini aniqlash, tarqalishi va o’simliklarning zararlanish 
darajasini o’rganish, shuningdek ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish 
muxim vazifalardan xisoblanadi.