Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Foydalanilgan adabiyotlar: 

---

129 
1.
Зиямухамедов И.А. Плородие почвы и биопродукт O’zbekiston tuproqshunoslar va 
agrokimyogarlar jamiyatining IV–qurultoyi materiallari. Toshkent, 2005, 253-255 b. 
2.
Norqulov U. Sheraliyev H. Qishloq xo’jaligi meliorasiyasi. «O’zbekiston milliy 
ensiklopediyasi» T.: 2003, 95b. 
O`SIMLIKLARGA ANTROPOGEN OMILLARNING TA`SIRI VA ULARNI 
BARTARAF ETISH YO`LLARI 
Ravshanova Muxabbat Xamrokulovna, Shomurodov Normurod Parda o`g`li. 
Navoiy Davlat pedagogika instituti 
e-mail:[e-mail] 
Annotatsiya: Ushbu maqolada o`simliklariga antropogen omillarning ta`siri, ularni bartaraf 
etish yo`llar hamda noyob o`simliklarni saqlab qolish masalalari yoritilgan.
Tayanch so`zlar: o`simlik, tur, noyob o`simliklar, antropogen omillar, muhofaza qilish; 
 
THE INFLUENCE OF ANTHROPOGENIC FACTORS ON PLANTS AND WAYS 
TO ELIMINATE THEM 
Ravshanova Mukhabbat Khamrokulovna, Shomurodov Normurod Parda o`g`li 
Abstract:
This article examines the impact of anthropogenic factors on plants, how 
to overcome them and preserve unique plants. 
Key words:
plant, species, unique plants, anthropogenic factors, protection;
Atrof-muhitni, o`simliklar olamini muhofaza qilish insoniyat uchun juda katta hayotiy 
ahamiyatga ega. Kishilar tabiatdan foydalanib, uning asrlar davomida tashkil topgan tabiiy 
manzarasini o`zgartirmoqda, unga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Sanoat tarmog`i va qishloq 
xo`jaligining rivojlanib borishi va tabiiy maydonlarning keng miqyosda o`zlashtirilishi ekologik 
muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda. Natijada o`simliklarning kamayib ketish xavfi 
tug`ilmoqda. Bu esa o`simliklar dunyosi genofondining kamayishiga sabab bo`lib, ularning 
noyoblik darajasini oshirmoqda. Har qanday turning yo`qolishi uni tiklab bo`lmaydigan 
oqibatlarga olib keladi. Respublika qo`riqxonalarida muhofaza qilinayotgan o`simliklarning 
umumiy holati nisbatan yaxshi bo`lishiga qaramay ko`plab yovvoyi turlarning tabiiy zahiralari 
keskin kamayib ketmoqda. Natijada o`simliklar olamida bir qancha turlar yo`qolib ketdi yoki 
yo`qolish arafasida. Mavjud turlarning orasida esa kamyob(noyob) va kamayib borayotgan 
xillari ham vujudga kelmoqda. 
Global muammoga aylanib borayotgan bu holatni bartaraf etish maqsadida Xalqaro Qizil 
Kitob ta`sis etildi. Qizil Kitobga 4 ta kategoriya bo`yicha o`simlik olami vakillari kiritiladi. 
Kategoriyalar orasida noyob (kamyob) turlar kategoriyasi mavjud bo`lib bu turdagi o`simliklar 
ma`lum kichik maydonlarda o`ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo`qolib ketish mumkin 
bo`lgan jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar hisoblanadi. [1, 5-10 b]. 
O`zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2009-yildagi nashriga 250 dan ortiq noyob 
o`simliklar turli kategoriyalarga muvofiq kiritilgan. Ulardan 6 tasi daraxt, 16tasi buta, 25tasi 
yarim buta, 159 tasi ko`p yillik o`tlar, 12 tasi ikki yillik o`tlar va 17 tasi bir yillik o`tlar 
hisoblanadi. Ular orasida Olga inkarviliyasi, Paxmoq tukli astragal, Qizg`ish astragal, Sangardak 
yureniyasi, Nurota lepidolofasi, Gujtuk karrak, Chimyon flomoidesi, Tomchi ko`kamaron va 
boshqa turdagi o`simliklar soni va tabiatda egallagan areali nihoyatda kamaygan va ular juda 
kamyob hamda yo`qolib ketish arafasida turgan o`simliklar sanaladi. Korovin shirachi, Chimyon 
flomoidesi, O`rta Osiyo noki, Chiziq poyali pildirmoqmeva, Omonqo`ton tangao`ti, Aleksey 
astragali kabi o`simliklar O`zbekiston hududida butunlay yo`qolib ketgan. Ularning yo`qolib 
ketishiga antropogen omillar ta`sir ko`rsatgan. [2, 168 b]. 
Insonlar tabiiy muhitning holatiga salbiy ta`sir ko`rsatishlari oqibatida o`simliklarning 
yashashi uchun mavjud sharoit buzilmoqda. O`tloqzorlarda ko`plab chorva mollarining boqiladi. 
Buning oqibatida chorva mollari o`sha yerda o`sayotgan o`simliklarni payhon qilib, unga zarar 
yetkazadi. Mahalliy aholi bu hududlarda o`sayotgan o`simliklarning vegetativ va generativ 
organlaridan xo`jalik maqsadlarida foydalanishadi. Dorivorlik xususiyatiga ega bo`lgan 
o`simliklarning ildiz, barg va urug`laridan dori tayyorlashda ishlatilishi, gullari chiroyli bo`lgan 

---

130 
rang-barang o`simliklarni uzib ularning tojibarglaridan upa – ilik, bo`yoq olishda foydalanishi, 
ularning yosh nihollarining nobud qilinishi bu kabi turlarning kamayib ketishiga sabab 
bo`lmoqda. Insonlar foydali xususiyatga ega bo`lgan shu bilan bir qatorda soni ancha kam, 
ko`payish jadallligi ham past bo`lgan o`simliklardan me`yor qoidasiga amal qilmay 
foydalanishadi. Buning ta`sirida turlar soni tashvishlanarli darajada kam bo`lmagan o`simliklar 
ham kamayib bormoqda. Masalan Farg`ona shaharining ko`chalarida o`sgan Farg`ona lolalari 
chorva mollarining boqilishi oqibatida hozirgi kunda faqatgina O`zbekistondagi Botanika 
bog`ida saqlanib qolgan va ko`paytirilmoqda.
Tabiatda shunday o`simliklar ham borki, ular maxsus sharoitlarda o`sishga moslashgan. 
Ya`ni toshli, shag`alli, ohaktosh va gipsga boy bo`lgan tuproqlarda o`suvchi o`simliklar 
faqatgina shu muhitda yashab, ko`payib o`z arealini kengaytiradi. Ammo keyingi yillarda 
insonlar ular o`sib turgan bu maydonlardan shag`al, ohaktosh kabi qurilish materiallari 
olishmoqda. Boshqacha tuproq muhitida bu o`simliklarning o`smasligi va ko`paymasligi sababli 
ularning populyatsiyasidagi turlar soni kamayib ketmoqda. [3, 123 b]. 
Insonlar o`z hayotlarini yaxshilash maqsadida o`zlari uchun qulay sharoitni, muhitni 
yaratgan bo`lsalarda, ularning faoliyati natijasida tabiat salbiy ta`sirlar ostida qoldi.
Zavod va fabrikalarning qurilishi va ulardan chiqayotgan zaharli chiqindi gazlar 
atmosferani ifloslash bilan bir qatorda o`simliklar o`sib turgan tabiiy maydonlarga ham zarar 
keltirmoqda. Havoda vodorod sulfid-H
2
S ning ortishi kislotali yomg`irlarning ko`payishiga 
sabab bo`ladi. Zaharli chiqindi gazlar pishib yetilayotgan mevalarning shifobaxshlilik 
xususiyatini kamaytirib, foydali xususiyatlarini yo`q qilmoqda. Atmosferaga ajralib chiqayotgan 
NO va Freon kabi gazlar ta`sirida ozon qatlamining yemilish holati keyingi yillarda avj oldi. 
Quyoshning kuchli ta`sir qiluvchi ultrabinafsh nurlarini to`sib turuvchi bu qatlamning yemirilishi 
natijasida nurlarning bevosita o`simliklarga to`g`ridan - to`g`ri tushishi oqibatida ularning 
yashash uchun kurashda kamayishiga sabab bo`lmoqda. 
Tabiatni muhofaza qilish-tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish demakdir. Bu esa 
tabiatning xilma-xilligini, o`z holatida saqlashga, aholining turmush sharoitini yaxshilashga olib 
keladi. Hozirda saqlanib qolgan noyob turdagi o`simliklarni qattiq nazorat ostiga olib, ularni 
muhofaza qilishimiz zarur.
Umuman, tabiatda tarqalgan barcha turdagi o`simliklarni asrash uchun doimo sergak 
bo`lish kerak. Ulardan foydalanayotganda ham me`yorga amal qilib, populyatsiya soniga ta`sir 
qilmaydigan miqdorda ishlatishimiz zarur. Kamayib ketayotgan o`simlik turlarini aniqlab, 
ularning o`sayotgan hududlarini topib, muhofaza qilish kerak. Aholiga yo`qolib borayotgan 
o`simlik turlarini tanishtirib, ulardan foydalanishda ehtiyot bo`lishlarini aytish shart. Bundan 
tashqari dorivor, qimmatbaho o`simliklar o`sib turgan hududlarda chorva mollarining boqilishiga 
chek qo`yish lozim. Insonlar o`simliklar o`sib turgan tabiiy maydonlardan kamroq 
foydalanishlari kerak chunki bir qancha noyob turdagi o`simliklar o`z tabiiy muhitlaridan boshqa 
joyda o`smaydi. Zavod va fabrikalarni o`simlik va hayvonot dunyosiga ta`sir ko`rsatmaydigan 
hududlarda qurish, iloji boricha chiqindisiz texnologiyalardan foydalanishimiz kerak. Ana 
shundagina tabiatning hozirgi ko`rinishini shu holatida saqlab qolib, kelajak avlodga yetkazib 
berishimiz mumkin.