Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
 
 
 
 
 

---

369 
1–расм 
Кичик ва ўрта шаҳарлар жами аҳоли сонининг 1991-2016 йилларда Фарғона 
водийси вилоятлари кесимида таққосланиши (%)
Водий кичик ва ўрта шаҳарларининг демографик салоҳияти бир–биридан фарқ 
қилади. Тадқиқ этилаётган йиллар давомида Шаҳрихон ва Чуст шаҳарлари аҳолисининг 
кўплиги томонидан водийда етакчилик қилиб келган. Бугун ҳам Шаҳрихон (75,6 минг 
киши) ва Чуст (71,3 минг киши) шаҳарлари олдинда (2016 й). Аҳоли сонининг пастлиги 
билан Марҳамат (14,4 минг) ва Тинчлик (15,4 минг) шаҳарлари ажралиб туради. Қолган 
шаҳарлар аҳоли сони 20–50 минг оралиғида ва ундан юқори кўринишда бўлиб, аҳоли 
салоҳиятининг энг юқори ва қуйи чегараси ҳам Андижон вилояти кичик ва ўрта 
шаҳарлари ҳиссасига тўғри келади.
Аҳоли салоҳияти бўйича водий кичик ва ўрта шаҳарларини қуйидаги гуруҳларга 
ажратиш мумкин: 
1.
Аҳоли сони энг кам бўлган шаҳарлар: (20 минг кишигача) – Марҳамат, 
Тинчлик.
2.
Аҳоли сони ўртача бўлган шаҳарлар: (20 мингдан юқори–40 минг кишигача) – 
Хўжаобод, Бешариқ, Жалақудуқ, Яйпан, Пойтуғ, Ҳаққулобод, Хонобод, Поп, 
Тўрақўрғон, Қўрғонтепа, Қорасув, Пахтаобод, Риштон.
3.
Аҳоли сони юқори бўлган шаҳарлар: (40 мингдан юқори–60 минг кишигача) – 
Учқўрғон, Қувасой, Қува, Косонсой, Чортоқ. 
4.
Аҳоли сони энг юқори бўлган шаҳарлар: (60 мингдан юқори–70 мингдан ортиқ 
кишигача) – Асака, Чуст, Шаҳрихон. 
Аҳолининг умумий миқдори ошиб боришида унинг ўсиш даражаси муҳим ўрин 
тутади. Аҳоли сонининг ўсиши унинг у ёки бу ҳудудда, тадрижий ўзгаришидир. Жорж 
Барклэйнинг фикрича, аҳоли сонининг ўзгариши, яъни унинг кўпайиши ҳам, камайиши 
ҳам “аҳолининг ўсиши” деб аталади”[3, 12-б.]. Тадқиқот йилларида барча кичик ва ўрта 
шаҳарларда аҳоли сони ўсиб борди. Бунда баъзи шаҳарларда жуда кўп миқдорда ортган 
бўлса, бошқаларида катта тафовут бўлмади. Масалан, 1991 йилда Марҳамат, Жалақудуқ, 
Тинчлик шаҳарларида аҳоли сони озлиги билан ажралиб турган. Тадқиқот йилларида 
Жалақудуқ шаҳри аҳолиси жуда тез ўсди ва ўртача ҳар йили 3,2 фоизга кўпайиб борди, 
натижада 1991 йилга нисбатан 2015 йилга келиб ушбу шаҳар аҳолиси 2,2 мартага ортган. 
Шунингдек, Қувасой, Пахтаобод, Қува шаҳарлари ҳам бу борада етакчилик қилиб, мазкур 
давр мобайнида аҳолиси 2 баравар ва унга яқин миқдорда ўсган. Минтақа шаҳарлари 
орасида Хонобод шаҳри аҳолиси жуда секинлик билан ортиб борган ва тадқиқот 

---

370 
йилларида 1,1 мартага ўсган холос. Умуман олганда, 1991 йилга нисбатан 2015 йилга 
келиб Фарғона водийси кичик ва ўрта шаҳарлари аҳолисининг ҳар минг кишига нисбатан 
ўсиш даражасига кўра 4 гуруҳга бўлиш мумкин.
Биринчи гуруҳга ўсиш суръати энг юқори бўлган (ўртача бир йиллик кўпайиши 
2,85-3,25 фоиз) Қувасой ва Жалақудуқ;
Иккинчи гуруҳга ўсиш суръати юқори бўлган (ўртача бир йиллик кўпайиши 2,00-
3,15 фоиз) Қўрғонтепа, Яйпан, Тўрақўрғон, Учқўрғон, Поп, Қува, Пахтаобод; 
Учинчи гуруҳга ўсиш суръати ўртача бўлган (ўртача бир йиллик кўпайиши 1,55-
1,95 фоиз ) Чуст, Асака, Тинчлик, Риштон, Қорасув, Чортоқ, Хўжаобод, Шаҳрихон, 
Косонсой;
Тўртинчи гуруҳни ўсиш суръати нисбатан паст бўлган (ўртача бир йиллик кўпайиш 
0,45-1,30 фоиз) шаҳарлар ташкил этади. Булар: Хонобод, Марҳамат, Пойтуғ, Ҳаққулобод, 
Бешариқ (3; 3.1–жадваллар). 
Аҳолининг ўсишида табиий кўпайиш муҳим роль ўйнайди. Бу эса аҳоли туғилиш 
коэфицентининг ўлим коэфицентига нисбати билан аниқланади. Мустақиллик йилларида 
аксарият водий кичик ва ўрта шаҳарлари аҳолисининг табиий кўпайишида камайиш 
ҳолатлари юз берди. Масалан, 1991 йилда Қўрғонтепа шаҳрида ҳар минг кишига табиий 
кўпайиш 20,5 промиллени ташкил этган бўлса, 2015 йилга келиб 19,1 га тушган, 
Қорасувда 20,8 дан 18,3 га; Учқўрғонда 25,3 дан 19,7 га; Қувасойда 21,9 дан 16,5 га 
пасайган. Улардан фарқли равишда Хонобод, Жалақудуқ, Пойтуғ, Марҳамат, Тўрақўрғон, 
Бешариқ шаҳарларида табиий кўпайиш ўтган йиллар мобайнида ортиб борган. 
Аҳоли сонининг ортиб бориши албатта, бандлик билан боғлиқ муаммоларни ҳам 
келтириб чиқаради. Водий шаҳарларида ҳам ўтган чорак аср мобайнида ушбу масалалар 
юзасидан режали ишлар амалга оширилмоқда. Қатор мутахассис олимлар томонидан олиб 
борилган илмий-тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ёшларни ўз қобилиятларини намоён 
қилишлари учун кичик шаҳарларда 30 тадан 50 тагача касб-ҳунар мавжуд бўлиши керак 
экан [4, 178-б.]. Бу борада, жойларда хусусий ва қўшма кичик корхоналар очилиб, 
муамоларни кўп қисми ўз ечимини топди. Асакадаги машина заводининг ишга 
туширилиши натижасида юзлаб ёшлар ўзининг доимий иш жойига эга бўлди. Булар 
қаторига Қувасойдаги янги ташкил этилган “Кварц”, Хонободдаги “Уз-кожи”, Бешариқ 
шаҳридаги “Бешариқ текс” мустақилликни дастлабки йилларида аҳолини иш билан банд 
этди. Ҳозирги кунда ҳам шаҳарларда бунга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Жумладан, 
Тўрақўрғон туманидаги “GOLD FRESH FRUITS” масъулияти чекланган жамиятнинг 
тўлиқ ишга туширилиши 640 нафар кишини, Поп туманидаги “Кўмирбрикет” 
корхонасини ишга тушиши натижасида 150 нафар кишини, Чортоқ шаҳрида қурилаётган 
халқаро аҳамиятидаги санаторийни ишга тушиши 250 га яқин маҳаллий аҳолини доимий 
ва мавсумий иш билан таъминлайди, шунингдек, ҳунармандчилик ривожланган 
шаҳарларда касаначиликлар ташкил этилмоқда.
Умуман олганда, бугунги кунда водий аҳолисининг 57,4 % и шаҳар жойларида, 
улардан 12,3% Андижон вилояти, 11,8% Наманган вилояти; 5,6% Фарғона вилояти кичик 
ва ўрта шаҳарларида яшамоқда. Тадқиқ этилган йилларда Шаҳрихон ва Чуст аҳолисининг 
кўплиги, Марҳамат ва Тинчлик демографик салоҳиятининг камлиги билан ажралиб турди.