Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

Birinchidan
, rivojlangan mamlakatlar, jumladan, AQSHda davlat tashqi qarzdorligini 
yumshatish maqsadida muomalaga tovar bilan ta’minlanmagan pul massasining ko’plab 
chiqarilishi moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosiblikning 
keskin buzilishiga olib keldi. Pul massasining nomutanosib tarzda oshishi ma’lum darajada 25 
yildan oshiq vaqt davomida uy xo’jaliklari jamg’armalarining pasayib borish jarayonida yuzaga 
kelishi mumkin bo’lgan bo’shliqni to’ldirish uchun “xizmat qilishi” ko’zda tutilganligi ham 

---

226 
tabiiy, albatta. Lekin bu holat yuqori foyda orqasidan quvayotgan yirik korporatsiyalar hamda 
moliya muassasalarining majburiyatlari bilan nizom mablag’lari o’rtasidagi muvozanatni 
sezilarli darajada izdan chiqardi.
Ikkinchidan
, 2006 yilning ikkinchi yarimidan boshlangan ipoteka bozoridagi talabning 
keskin pasayishi natijasida tizimdagi deyarli barcha tuzilmalar o’z faoliyatini zarar bilan 
yakunladilar. Bu holat 2007 yilda ham to’xtovsiz davom etib, yilning 3-choragiga kelib, AQSH 
ipoteka bozoridagi tahlikali vaziyat Yevropa Ittifoqi, Yaponiya, Avstraliya, Kanada va boshqa 
qator rivojlangan mamlakatlarga ham tarqaldi. Jahon moliya tizimida likvidlik defitsiti, ya’ni 
to’lovga layoqatlilik darajasining pasayishi keng kuzatila boshlandi. Bunga javoban mazkur 
mamlakatlar markaziy banklari pul bozori stavkalarini pasaytirish tadbirlarini amalga oshirdi. 
2007 yil sentyabrida AQSH Federal zahira tizimi (FZT) qayta moliyalashtirish stavkasini 5,25 
foizdan birdaniga 4,75 foizga yoki 9,5 foizga pasaytirdi. Banklardan pul oqimlarining chiqib 
ketishi kuchaya boshladi. Buni Angliya Markaziy banki tomonidan “Northern Rock” ipoteka 
bankini qo’llab-quvvatlash uchun ajratgan 20,0 mlrd. yevro hajmidagi moliyaviy ko’magining 
amalda omonotchilar bilan hisob-kitob uchun sarflanganligi, deyarli kuniga 4,0 mlrd. yevroning 
chiqib ketishiga olib kelganligida kuzatish mumkin.[1]
2008 yilning kuziga qadar bo’lgan davrda kattaligi bo’yicha AQSHda 5-o’rinda 
hisoblanib kelingan “Bear Stearns” va “Sitigroup” tarkibiga kiruvchi “Sitibank” nemis bankining 
savdoga qo’yilishi, AQSHdagi eng yirik ipoteka institutlari – Federal milliy ipoteka 
assotsiatsiyasi (“Fanni Mae”) va Uy-joyni ipoteka kridetlash federal korporatsiyasi (“Freddie 
Mac”) boshqaruvining mamlakat moliya vazirligi tassarufiga o’tkazilishi va nihoyat 15 sentyabr 
kuni ipoteka bozorida ko’rilgan zararlar tufayli “Lehman Brothers” investitsion banki 
bankrotligining e’lon qilinishi fond bozorlarida talvasali vaziyatni keltirib chiqardi. 
Iste’molchilar bozordan chiqa boshladilar.[1]
Ayni paytda 2008 yilda AQSHda boshlanib, butun dunyoga keng tarqalgan global 
moliyaviy-iqtisodiy inqirozning O’zbekiston iqtisodiyotini chetlab o’tmasligini ham anglatadi. 
Buni mamlakat Prezidenti o’zining “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida 
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarida “... tobora chuqurlashib borayotgan 
jahon moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta’sir ko’rsatmaydi, bizni chetlab o’tadi, degan xulosa 
chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o’ta soddalik, aytish mumkinki, kechirib 
bo’lmas xato bo’lur edi.
Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim – O’zbekiston bugun xalqaro 
hamjamiyatning global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi”, - 
deya ta’kidlab o’tadi. [2, 11-b.] 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O’zbekistonga, jumladan, milliy kimyo sanoati 
majmuasiga ta’siri ayniqsa quyidagi yo’nalishlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunonchi,