Œзбекистон Республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

1. Фонетик принцип. Шевалар ва айрим индивидлар (шахслар)нинг нутқидаги хилма-хилликни ҳисобга олмаганда ҳам оғзаки нутқ товушларининг бир-бирига таъсир қилиши натижасида сўз таркибида, турли характердаги жуда кўп ўзгаришлар содир бўлади. Бу хилма-хилликлар ҳаммаси ҳам орфографияда ўз аксини топаверганда, ёзувда бир хилликни таъминлаб бўлмас эди, натижада ёзувда системалилик ва бир хиллик ўрнини турли характердаги хилма-хиллик, ҳатто чакашлик эгаллаган бўлар эди. Ёзувда бундай нуқсонларга барҳам бериш учун орфографиянинг юқорида санаб ўтилган учта асосий (умуман олганда бешта) принципи жорий қилинди.
Булардан фонетик принципга асосан сўзлар нутқ жараёнида фонетик жиҳатдан қандай эшитилса, худди шундай қилиб ёзилади.


Маълумки, фонемалар мустақил маънони англатувчи сўзларни вужудга келтиришда муҳим вазифани бажаради. Чунки фонемаларнинг асосий вазифаси ҳам сўз маъноларини фарқлаш учун хизмат қилишдир.
Сўз таркибадаги нутқ товушларининг ёзувда махсус график шакл орқали эшитилишига қараб, системага солиб берилиши фонегик принцип деб юритлади.
Фонетик принципга асосан адабий талаффузда сўз кандай фонемалардан ташкил топган бўлса, бу фонемалар ёзувда тегашли ҳарфлар билан акс эттирилади.
Масалан, адабий тилда жўналиш келишигининг асосий формаси -га шаклида қабул қилинган. Баъзан бу форма -ка, -қа тарзида эшитилади ва шу тарзда ёзилади (боққа, гўдакка каби). Бу ҳол сўзнинг фонетик принцип асосида қўлланишига киради.
Аввало шуни айтиш керакки, ҳозирги ўзбек орфографиясида фонетик принципга жуда кам амал қилинади. Масалан, адабий тилдаги тутди ва тушган сўзларидаги д товушнинг т тарзида, г товушнинг к тарзида талаффуз этилишидан қатъий назар, бу товушлар д ва г ҳарфлари орқали берилади. Баъзан талаффузда сўз охирида икки ундош ёнма-ён келганда, сўнгги» д ёки т ундоши тушиб қолади. Масалан, хурсанд, баҳраманд, қасд, паст, Тошкент, Самарқанд сўзларидаги сўнгги т ва д талаффузда тушиб қсшишига қарамасдан, ёзувда улар сақланади, яъни қабул қилинган орфографик қоида бўйича ёзилади. Бу мисоллар амалдаги ўзбек орфографиясида фонетик принципнинг нисбатан кучсиз қўлланишини кўрсатади.