Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

Айният қонуни

---

54
Бирор буюм ёки ҳодиса ҳақида фикр юритилганда, уларга хос бўлган барча
муҳим белгилар, томонлар қамраб олинади. Предмет ҳақидаги фикр неча марта ва
қандай ҳолатларда такрорланишига қарамасдан доимий, ўзгармас ва қатъий
мазмунга эга бўлади. Тафаккурга хос бўлган бу аниқлик хусусияти айният
қонунининг моҳиятини ташкил этади.
Айният қонунига кўра, маълум бир предмет ёки ҳодиса ҳақида айтилган
айни бир фикр айни бир муҳокама доирасида айни бир вақтда ўз-ўзига тенгдир. Бу
қонун формал мантиқ илмида «А–А» дир формуласи билан ифодаланади.
Айният қонуни символик мантиқ илмида, яъни мулоҳазалар мантиғи ва
предикатлар мантиғида ўзига хос кўринишга эга.
Мулоҳазалар мантиғида а → а ва а ↔ а. (Бунда, а – ҳар қандай фикрни
ифодаловчи белги, → импликация белгиси, «↔ эквивалентлик белгиси.)
Предикатлар мантиғида (х(Р(х)→Р(х)). Бу ифода қуйидагича ўқилади: ҳар
қандай Х учун, агар Х Р белгига эга бўлса, Х шу белгига эга, деган фикр тўғри
бўлади.
Айният қонунининг асосий талаби қуйидагича: фикрлаш жараёнида турли
фикрларни айнанлаштириш ва, аксинча, ўзаро айнан бўлган фикрларга тенг эмас,
деб қараш мумкин эмас. Бу мантиқий тафаккурнинг муҳим шартларидан биридир.
Фикрлаш жараёнида бу қонунни билиб ёки билмасдан бузиш ҳолатлари учрайди.
Баъзан бу ҳолат бир фикрнинг тилда турли хил ифодаланиши билан боғлиқ
бўлади. Масалан, «диалектика қонунлари» ва «табиат, жамият ва инсон
тафаккурининг энг умумий қонунлари» тушунчалари шаклига кўра турлича бўлса
ҳам, мазмунан айнандир.
Айният қонуни предмет ва ҳодисаларнинг нисбий барқарорлигини ифода
этган ҳолда, тафаккурнинг ривожланишини, тушунчалар ва билимимизнинг
ўзгариб, бойиб боришини инкор этмайди. Бу қонун фикрнинг мазмуни предмет ва
ҳодисаларни тўлароқ билиб боришимиз билан ўзгаришини эътироф этади ва уни
ҳисобга олишни тақозо қилади.
Айният қонуни тафаккурга, унинг барча элементлари, шаклларига хос
бўлган умумий мантиқий қонундир. Бу қонуннинг талаблари тафаккурнинг ҳар
бир шаклига хос бўлган конкрет қоидаларда аниқ ифодаланади. Тафаккурнинг
тушунча, мулоҳаза (ҳукм), хулоса чиқариш шакллари, улар ўртасидаги
муносабатлар шу қонунга асосланган ҳолда амалга ошади.