Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Техника университети

Dielektriklarning issiqlik xossalari. Dielektrikning issiq va sovuqqa chidamliligi, issiqlik o’tkazuvchanligi va issiqdan kengayishi uning issiqlik xossalariga kiradi. Anorganik dielektriklarning issiqqa chidamliligi ularning elektr xossalari (tg,) qiymatlarining o’zgarishiga qarab baholanadi. Organik dielektriklarning issiqqa chidamliligi ularning cho’zilishi va egilishi orqali yoki qizitilgan dielektrikka igna botirib ko’rish orqali aniqlanadi.
Izolyatsiya materialining harorat ta’siriga chidamliligi Martens usuli orqali ham aniqlanadi. Bu usulda jismning qisqa muddatli issiqlikka bardoshliligi uning mexanik xossalari o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Dielektrikning issiqlikdan yumshash harorati qizdirilgan namunaga shar yoki doirani ma’lum kuch bilan ta’sir ettirib aniqlanadi.
Suyuqlikning chaqnash harorati uning haroratini ko’tara borib, cho’g’ yaqinlashtirilganda suyuqlikning havodagi bug’i yonib ketishi bilan aniqlanadi.
Suyuqlikning alangalanish harorati tekshirilayotgan suyuqlikka
alangani yaqinlashtirganda uning yonib ketishi bilan aniqlanadi. Suyuqlikning alangalanish harorati uning chaqnash haroratidan birmuncha yuqoridir. Bunday xarakteristikalar transformator moyi va erituvchi suyuqliklar sifatini aniqlashda keng qo’llaniladi.
Izolyatsiyaning joiz ish harorati jismning qisqa yoki uzoq muddatli qizishga chidamliligini tekshirish orqali aniqlanadi. Dielektrikning qizishi mobaynida unda kimyoviy o’zgarish sodir bo’ladi. Bu holat izolyatsiya materialining issiqlik ta’sirida eskirishi deyiladi. Bunday eskirish _{Dielektric Materials for Electrical Engineering. Juan Martinez-Vega 15- боб, 3- бўлим, 325 бет.}
sellyuloza va loklangan jismning qattiqligi va mo’rtligi ortishi yoki jism yuzasida yoriqlar paydo bo’lishi bilan belgilanadi. Dielektrikning issiqlik ta’sirida eskirishi uning ilk bor tayyorlangan holatiga nisbatan o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Jismning eskirish muddati () harorat bilan quyidagicha bog’langan:

ln = A/T + B

bunda: A, B – berilgan materialning issiqlik ta’sirida eskirishiga taalluqli o’zgarmas koeffitsientlar.

Issiqlik ta’siridagi eskirish UB (ultrabinafsha) nurlari, elektr maydoni, mexanik kuchlanish va boshqa ta’sirlar ostida tezlashadi.
Elektr mashina va arrapatlarining quvvatini o’zgartirmagan holda dielektrikning issiqlikka chidamliligini oshirish orqali ularning hajmi va narxini birmuncha kamaytirish mumkin. Bu samolyotsozlik va raketasozlikda, elektr dvigateli, transformator va boshqa ixcham, qulay asbob-uskunalar tayyorlahsda juda qo’l keladi.
GOST 8865-70 va Xalqaro elektr texnika komissiyasi ko’rsatmalariga asosan, normal sharoitda ishlaydigan elektr mashina va apparatlari
izolyatsiya materiallarining joiz ish haroratlari issiqqa chidamlilik bo’yicha bir necha sinfga bo’linadi:
Issiqqa chidamlilik sinfi Y A E B  H C
Joiz ish haroratining eng yuqori qiymati, 90 105 120 130 155 180  180
Ochiq sharoitda ishlatiladigan izolyatsiya materialining sovuqqa chidamliligi ham katta ahamiyatga ega. Past haroratlarda, odatda, izolyatsiya materiallari o’z dielektriklik xususiyatlarini yaxshilaydi. Normal sharoitda elastik va egiluvchan bo’lgan materiallar past haroratlarda (-30-50C) qattiq va mo’rt bo’lib qoladi. Bu esa kuchlanish ta’siri ostida bo’lgan materialning sinishi (yemirilishi) va uskunaning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin.
Jismning issiqlik o’tkazuvchanligi issiqlik tarqalishining bir turidir. Dielektrik izolyatsiyasidagi issiqlik uning qizigan qismidan sovuqroq qismiga yoki tashqi muhitga tarqaladi. Dielektrikning issiqlik o’tkazuvchanligi izolyatsiyaning issiqlikdan teshilishiga va harorat zarbiga nisbatan chidamliligiga ta’sir ko’rsatadi.
Jismning S yuzasidan o’tuvchi issiqlik oqimining quvvati Fure tenglamasiga asosan quyidagicha bo’ladi:


_{Dielektric Materials for Electrical Engineering. Juan Martinez-Vega 15- боб, 3- бўлим, 325 бет.}

bunda: - harorat gradienti, C/m ; _u – jismning issiqlik o’tkazish koeffitsienti, Vt/mK.

Dielektriklarda _u qiymati metal materiallariga nisbatan ancha pastdir. G’ovak va bo’shliqlari ko’p bo’lgan dielektriklarda issiqlik o’tkazish koeffitsienti eng kichik qiymatga ega bo’lib, ular shimdiriluvchi modda bilan to’latilgan holatda mazkur kattalik qiymati o’sadi (2-jadval). Kristall dielektriklarda _u qiymati amorf dielektriklardagiga nisbatan katta bo’ladi.

1-jadval.