Ўзбeкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Авиация Институти

ИСТЕЪМОЛЧИЛАРВАБОЗОР
Бозор ўлчами
кичик
·
· •
·
·
· • катта
Бозор ва по-
тенциалнинг ўсиш
сурати
кичик
·
· •
·
·
· • катта
Талабнинг
даврийлиги
юқори
·
· •
·
·
· • паст
Талабнинг
мавсумийлиги
юқори
·
· •
·
·
· • паст
Баҳонинг
сезгирлиги
юқори
·
· •
·
·
· • паст
Маҳсулот
фойдалилиги
паст
·
· •
·
·
· • юқори
Маҳсулот
дифференциа-
цияси
аҳамиятсиз
·
· •
·
·
· • аҳамия тли
 РАҚОБАТ ОМИЛЛАРИ
Тенг рақобатчи-
ларнинг борлиги
Куп
·
· •
·
·
· • кам
Рақобат
интенсивлиги
юк;ори
·
· •
·
·
· • паст
Рақобатчилар
ихтисослашув
даражаси
Паст
·
· •
·
·
· • юкрри
Тармоққа кириш
қийинчиликлари
Кичик
·
· •
·
·
· • катта
Тармоқдан чиқиш
қий инчиликлари
Катта
·
· •
·
·
· • кичик

---

99
Бозордаги улуш-
лар ўзгарувчан-
лиги
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
Интеграция
даражаси
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
Ўрнини боса-
диган товарлар
мавжудлиги
Кўп
·
· •
·
·
· • кам
Қувватлар тўлиқ
ишлатилиши
Паст
·
· •
·
·
· • юқори
 ТАРМОҚҚА КИРИШ ТЎСИҚЛАРИ
Масштаб самараси Паст
·
· •
·
·
· • юқори
Талаб қили-
надиган капитал
қўйилма
Кам
·
· •
·
·
· • кўп
Харидорларни нг
таъминотчилар
тарафдорлиги
Паст
·
· •
·
·
· • юқори
Тақсимлаш
каналларига
мавжудлиги
Кўп
·
· •
·
·
· • кам
Тақсимлаш
каналларини йўл
Енгил
·
· •
·
·
· • қийин
Хом ашёга
Йўл
Енгил
·
· •
·
·
· • қийин
Давлат томонидан
ҳимоя
Заиф
·
· •
·
·
· • кучли
Ижтимоий -
маданий
қаршиликлар
Заиф
·
· •
·
·
· • кучли
ТАРМОҚДАН ЧИҚИШ ТЎСИҚЛАРИ
Давлат ва
ижтимоий чега-
ралашлар
Кўп
·
· •
·
·
· • кам
Активлар их-
тисослашуви
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
Активлар
конвертация-
лашуви
Паст
·
· •
·
·
· • юқори
Стратегик ўзаро
алоқаларга
боғлиқлик
Юқори
·
· •
·
·
· • паст

---

100
Бошқа тармоққа
ўтиш харажатлари
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
ТАЪМИНОТЧИЛАР
Таъминотчилар
ўртасидаги
рақобат
интенсивлиги
Паст
·
· •
·
·
· • юқори
Ўрнини босувчи
материаллар мав-
жудлиги
Кам
·
· •
·
·
· • кўп
Маҳалий
таъминотчилар
мавжудлиги
Кам
·
· •
·
·
· • кўп
Чет эл таъми-
нотчиларига йўл
Қийин
·
· •
·
·
· • енгил
Стратегик
иттифоқлар тузиш
Кам
·
· •
·
·
· • кўп
Таъминотчи-
ларнинг вертикал
интеграцияси
даражаси
Паст
·
· •
·
·
· • юқори
ТЕХНОЛОГИЯЛАР
Техник янги-
ликлар даражаси
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
Ишлаб чиқариш
ва маҳсулот
қийинчиликлари
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
Патент ва ин-
теллектуал
мулклар
Кўп
·
· •
·
·
· • кам
Маҳсулотнинг
илм
талаблилиги
Юқори
·
· •
·
·
· • паст
Тармокнинг хаётий жараёни тушунчаси мухум мазмунга эга. Махсулот каби тармок
хам уз ривожланишида турли хил боскичларни утади - тугулиш, усиш, етуклик ва
таназзул. Бу боскичларнинг хар бирида пул окимлари харакати турлича - тугилиш
боскичида тармок молиявий ресурсларни узига куплаб сингдиради, етуклик ва таназзул
боскичларида пул маблаглари ижобий окимини кафолатлайди. Товарнинг хаётий
жараёни, такомиллаштириш ва уз вактидаги илмий х,амда инженерлик ишлаб
чикаришлар хисобига узайтирилиши мумкин. Бу холда махсулотнинг етуклик боскичи

---

101
анча узун булиши мумкин. 3-жадвалда хар бир хаётий боскичда муавффакиятли фоалият
курсатиш учун зарур бўлган қобилиятлар турлари келтирилган.
3-Жадвал
МАҲСУЛОТНИНГ ҲАЁТИЙ БОСҚИЧЛАРИ
Ҳаёт
босқичи
Туғилиш
Ўсиш
Етуклик
Танназул
Асосий
функция ва
стратегик
фокус
Инжиниринг
бозорга ёриб кириш
Сотиш
Истеъмолчиларга
лояллик бозор
улуши
Ишлаб чиқариш
самарадорлиги
Молия
Маркетинг
Бозорга ёриб кириш
қобилиятлари
Савдо маркаси
аҳамиятини
ташкил қилиш,
энг қуйи нуқтани
топиш. Кўтарилиш
каналларини
ривожлантириш
Товарларнинг янги
бозорларда агрессив
кўтарилиш қобилияти
ва энг қуйи нуқтаси
ушлаб қолиш. Баҳони
ташкиллаштириш,
эгилувчанлиги.
Маҳсулот диверсифика-
цияси
Сотиш йўллари ва
бозорларни
танлашнинг
Баҳодаги
самарадорлиги,
Компания имиджи.
Истеъмолчилар билан
муносабат
Ишлаб
чиқариш
Ишлаб чиқаришни
кенгайтириш
қобилияти
Харажат-
ларни
камайти-
риш
маҳсулот
сифатини
яхшилаш
Маҳсулотни яхшилаш,
Харажатни камайтириш
Таъминотчилар ва
буюртмачилар билан
муносабат
Ишлаб чиқариш
линиялари,
харажатлар,
заҳираларникамайтир
иш қобилияти.
Молиялар
Инвестицияни
қўллаш учун
ресурсларни
ахтариш. Молиявий
дастаклардан
самарали
фойдаланиш
Ишлаб чиқаришни
тезда кенгайтириш
ва маҳсулотни
яхшилашни
молиялаштириш
қобилияти
Пул оқимларини
тақсимлаш ва
генерарлаш харажатлар
ва баҳо тизими назорати
самарадорлиги
Ортиқча жиҳозларни
сотиш қобилияти
Ходимлар
Қабул қилишдаги
эгилувчанлик ва
бошқарув.
Ходимларини
ўқитиш. Ходимлар-
нинг керакли
малакали
мутахассислар
билан ишлаши
Фаоллашган ва
лоқайд меҳнат
ресурслари
Самарали тўлов
қобилияти, ишлаб
чиқаришни
кўпайтириш
Ходимларни
қисқартириш ва
бошқа ишга ўтказиш
қобилияти
НИОКР
Инжиниринг ва
лойихалаш
Маҳсулотни
такомиллаштириш,
унинг сифатини
ошириш қобилияти
Харажатларни
камайтириш, янги
вариантлар
яратишқобилияти
Янги йўналишларни
ривожлантириш янги
ноёб сифатли
маҳсулотлар яратиш
қобилияти

---

102
Ҳаётий босқичга биноан барча тармоқларни бир неча турга бўлиш мумкин: пайдо
бўлаётган, етук ва кекса тармоқлар. Барча бўлиши мумкин бўлган ҳодисаларни қамраб
олиш учун, тармоқнинг яна иккита турини қўшиш керак - таркиблашмаган ва глобал.
Таркиблашмаган тармоқлар деб қуйидаги тармоқларга айтилади, яъни у
кўплаб катта бўлмаган ва ўрта корхоналарга таянади ва уларнинг бирортаси ҳам бозорда
устунликка ҳамда катта бозор улушига эга бўлмайди. Бундай тармоқларганашриёт
бизнеси ва хизмат кўрсатиш соҳасининг кўплаб тармоқларини келтириш мумкин.
Тармоқнинг ҳар бир тури учун ўзининг таянч имкониятлари мавжуд, ва бу
имкониятлар рўйхати 4-жадвалда келтирилган
4- Жадвал
ТАРМОҚ ТАРКИБИ ВА ИМКОНИЯТЛАРИ
Тармоқ таркиби
Имкониятлари
Таркиблашмаган
Консолидация (Йириклашиш). Масштаб самарасига
эришиш. Эгалик таркибини ўзгартириш
Янги пайдо бўлаётган
Технологиядаги етакчилик стратегик ресурслар ва
қобилиятларни ривожлантириш стандартлар яратиш
Етук
Маҳсулотни такомиллаштириш 
хизмат
кўрсатиш
сифатини яхшилашга инвестиция киритиш инвестиция
жараёнини ташкил этиш.
Кекса
Етакчилик 
қилиш 
муваффақиятли 
бозор 
қуйи
нуқтасини билиш ҳосилни йиғиб олиб чиқиш
Глобал
Мульти миллий стратегиялар глобал стратегиялар
3.2 ИЧКИ ТАҲЛИЛ: КОМПАНИЯНИНГ КУЧЛИ ВА КУЧСИЗ
ТОМОНЛАРИНИ БАҲОЛАШ.
Компания стратегияси аниқ, бўлиши билан бирга, унинг ички имкониятлари, кучли
ва кучсиз томонлари билан мос тушиши керак. Стратегияни ишлаб чиқишдан олдин унга
эришиш учун, компаниянинг бугунги кундаги ҳолатини реал тахлилдан ўтказиш зарур.
Баъзида бу ишни корхона диагностикаси деб аташади. Стратегияни ишлаб чиқиш
мақсадидаги диагностика, компания фаолиятининг қуйидаги муҳим йўналишларини
қамраб олиши керак:
· ташкилий маданиятни;
· ходимларни, (менежментни кўшган ҳолда);
· бизнес 
тизимини, стратегик 
қарорларни 
ишлаб 
чиқишни, молия,
инвестицияфаолиятини ва ташкилий структурани ресурслар мавжудлигини,
информация оқими ва ташқи ҳамкорлик.
Корхонанинг ички таҳлили, натижа сифатида нафақат унинг бугунги кундаги
ҳолати тўғрисида аниқ тасаввур бериб қолмасдан, балки стратегик мақсадлар ва ресурслар,
компаниянинг стратегик устунлиги ва заифлиги, стратегик муаммолар тўғрисида ҳам
маълумот беради.
Диагностика босқичида компаниянинг муҳим муаммоларини, компания бошидан
кечириши, кўринадиган ва сезиладиган қийинчиликларни аниқлаш билан бошланади.
Ҳақиқий қийинчиликлар диагностика ўтказиш жараёнида аниқланиши керак. Шунга
қарамасдан улар стратегик омиллар йиғиндисини ва баҳолаш кўрсаткичлари
тизимида шаклланишини ҳисобга олиш керак.
Стратегик муаммолар туғрисидаги ҳолатни кенг ёритиш учун кўрсаткичлар
тизими корхона диагностикасидаги энг катта қийинчилардан бири бўлиб, у ҳар доим
компания бизнесининг ўзига хослигини ҳисобга олиши керак. Ҳар қандай ҳолатда

---

103
кўрсаткичлар тизими компаниянинг стратегик ресурслари, унинг стратегик қобилиятлари,
кучли ва кучсиз томонлари тўғрисида аниқ тасаввур бериши керак. Кўрсаткичлар тизими
қайд қилиниши керак бўлган асосий йўналишлар 5 - жадвалда келтирилган. Асосий
курсаткичларнинг янада қисқа рўйхати 6-жадвалда келтирилган. Стратегик тахлилнинг
иккинчи босқичида маълумотларнинг йиғилиши тўғрисидаги таъсурот шаклланади. Учинчи
босқич, эсамаълумотлар олинган ва шакллантирилган бўлади.
Тўртинчи босқичда омиллар ва мaълyмoтлapнинг таркиби аниқланади.
Таркибий қисмлари бизнеснинг стратегияси ва ихтисосига жавоб бериши ва у
стратегияни шакллантиришнинг келгуси ишлари учун ресурслар стратегиясини ва
корхона кобилиятини, унинг кучли ва кучсиз томонларини аниқ белгилаши керак.
Бешинчи босқичда ресурслар ҳолатини, асосий муаммоларнинг кучли ва кучсиз
томонларини, ҳамда стратегик қарорларни баҳолаш лозим. Ушбу босқичда, асосий
муаммоларни, ҳамда келгусида стратегик қарорларни ҳам қайта кўриб чиқишга олиб келувчи
маълумотларни олиш мумкин.
Сўнги олтинчи босҳич, хулосаларни шакллантиришга йўналтирилган
бўлиши, ҳеч бўлмаганда рақобат устунлиги йўналишлари, бизнесга қўйилаётган асосий
талаблар, зарур малака ва тажрибалар, етишмаетган тажриба ва малакалар тўғрисида
маълумот бериши керак.