Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети самарқанд филиали

Soliqqa tortiladigan daromadlarga quydagilar kiradi:
- O’zi ishlab chiqargan yoki chetdan harid qilingan mahsulotni sotishdan olingan daromadlar;
- Istemol qiymatini qo’yish, shuningdek yangi qiymat bilan bog’liq ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish hajmi;
- O’z istemoli uchun subekt ichida sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan o’z xodimlariga tovarlar sotish va xizmatlar ko’rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni sotishga doir so’mmalar;
- Bevosita pu to’lovisiz, boshqa tovarlarga ayriboshlash uchun junatilgan tovarlarga doir so’mmalar;
- Tovarlarni boshqa subektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki qisman haq to’lash evaziga berishga doir so’mmalar;
- O’zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ni chet el valyutasida sotishga doir so’mmalar;
- Subektlar o’z haridorlariga tovarlar (ish, xizmatlar) sotishda moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni oshirishga yunaltiriladigan pul mablag’larining so’mmasi.
Daromadlar xo’jalik yurituvchi subekt moliyaviy- xo’jalik faoliyatining muhim ko’rsatkichi hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkichning mohiyati, tasnifi va tavsifi, tan olinadi, tan olinishi, schyotlar tizimi va ular bo’yicha buxgalteriya yozuvlari respublikamizda qabul qilingan quydagi me’yoriy xujjatlarda atroflicha ochib berilgan:
-O ‘zbekiston respublikasi “Soliq kodekisi” (16-modda);
-BHMS № 0-son “Moliyaviy hisobotni tuzish va taqdim etish uchun
konseptual asosi”;
-BHMS №2-son “Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar”;
“Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari hamda
moliyaviy natijalarni shakillantirish to’g’risida”gi Nizom.
Ushbu me’yoriy xujjatlarga muvofiq daromad deganda, hisobotdavrida korxona aktivlarining ko’payishi va majburiyatlarning kamayishi tushuniladi.
Daromad tushunchasi odatdagi faoliyatdan olingan daromad va boshqadaromadlarni o’z ichiga oladi. Daromadflar bu- hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning oqimi yoki ko’payishi shaklida o’sishi yoki passivlarningqatnashchilarning kapitalidagi omonatlaridan farq qiluvchi o’sishiga olib keluvchi kamayishdir
“Mahsulot (ish xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish natijalari hamda moliyaviy natijalarini shakillantirish to’g’risida Nizom”ga muvofiq korxonalarning operatsion faoliyatidan olingan daromadlari, o’z navbatida quydagi ikki guruhga ajratiladi:
- Sotishdan olingan daromadlar – bularga mahsulot, tovarlar, ishlar va
xizmatlarni sotishdan olingan tushumlar (aktsiz, QQS va eksport bo’yicha bojxona bojidan tashqari) kiradi.
- Xizmat ko’rsatish va ishlarni bajarishdan olinadigan daromadlar-bularga yitkazib berish xizmatlari, kansalting, auditorlik xizmatlari va boshqalar kiradi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga tizimiga o’tishi xo’jalik yurituvchi subektlarning buxgalteriya hisobi me’yoriy-huquqiy asoslarini tubdan qayta qurib chiqishni hamda uni xalqaro standartlar darajasida yitkazishni taqazo qiladi. Xo’jalik subektlarida mahsulot, ish va xizmatlar swotishdan olingan yalpi foydadan tashqari asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar ham bo’lishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodekisi va ’zbekiston Respublikasi Fuqorolik kodeksiga tayanib O’zbekiston Respublikasining Qonunlaridan quyidagilardan foydalinish muhim ahamiyat kasb etadi
1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni. (yangi taxriri) 2016 yil 13 aprel;
2. O’zbekiston Respublikasining “Investetsiya faoliyati to’g’risida” Qonun;
3. O’zbekiston Respublikasining “auditorlik faoliyati to’g’risidagi” Qonun;
4. Aktsiyonerlik xo’jalik yurituvchi sub’ektlarida zamonaviy korparativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora tadbirlari
to’g’risida”gi 2015 yil 24 apreldagi PF-4720 sonli Farmoni;
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori “Davlat ulushi bo’lgan aktsiyonerlik xo’jalik yurituvchi sub’ektlari
va boshqa xo’jalik yurituvchi subektlar faoliyati samaradorligini baxolash mezonlarini joriy etish
to’g’risida”gi 2015 yil 28 iyul 207-son;
6. Aktsiyadorlik xo’jalik yurituvchi sub’ektlarida xorijiy investetsiyalarni jalb qilish borasidagi qo’shimcha chora
tadbirlarto’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 21 dekabirdagi PQ-2454-sonli;
7. 0-son BHMS “moliyaviy hisobotni tuzish va taqdim etish uchun kontseptual asosi”;
8. 2-son BHMS “Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar”;
9. 5-son BHMS “Asosiy vositalar”;
10. 21-son BHMS “xo’jalik yurituvchi subektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlar
rejasi va uni qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma” (Adliya Vazirligi tomonidan 23.10.2002 yilda 1181-son bilan
ro’yxatga olingan);
11. Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari hamda moliyaviy natijalarni
shakillantirish to’g’risida 54-Nizom” 1999 yil 5 fevral.
Tovarlar harakati to'g'risida aniq tasavvurga ega bo'lish uchun tovarlarning kelishi va ketishini ko'rib chiqish kerak. Tovar aylanmasi sohasida ishtirok etadigan tovarlar unda sezilarli va ko'pincha qiyin yo'lni bosib o'tadi. Tovar aylanmasi sohasida har bir lahzada har doim ma'lum miqdorda sotilmagan tovarlar mavjud.
MChJ "QALQON SAVDO SERVIS" tovarlarni yetkazib berish bo'yicha shartnomalar bajarilishining aniq hisobini ularning hajmi va muddati jihatidan to'liq bajarilishi nuqtai nazaridan tashkil etdi. Tovarlarni yetkazib berish muddatiga rioya qilish va yetkazib berishning bir xilligi savdo korxonalari uchun juda muhimdir, chunki bu tovarlarning uzluksiz sotilishini ta'minlaydi, yetkazib berish muddatlariga rioya qilmaslik va uning tengsizligi holatlarida uzluksiz sotishni ta'minlash uchun xavfsizlik zaxiralari ko'rinishida qo'shimcha inventarizatsiyani talab qilmaydi.
QALQON SAVDO SERVIS MChJga tovarlarni qabul qilishni tahlil qilish ham qiymat jihatidan, ham natura shaklida amalga oshiriladi:
- umuman savdo korxonasi (tashkiloti) uchun;
- mahsulot guruhlari bo'yicha;
- daromad manbalari va yetkazib beruvchilar bo'yicha;
- tovarlarni oluvchilar sharoitida - savdo korxonalari (do'konlari).
MChJ "QALQON SAVDO SERVIS" da birinchi navbatda rejaning bajarilishini va tovarlarni qabul qilish dinamikasini baholash amalga oshiriladi, u har oy uchun va chorak va yil boshidan boshlab hisob-kitob asosida amalga oshiriladi.
Jadval ma'lumotlariga asoslanib shuni ko'rish mumkinki, "QALQON SAVDO SERVIS" MChJ uchun tovarlarni qabul qilish umuman 2020 yilda 599 mln so’mga oshgan, tovarlarni qabul qilish rejasi 2,9% ga oshgan, 2019 yilga nisbatan o'sish 367 %ni tashkil etgan.

"QALQON SAVDO SERVIS" MChJ tomonidan 2019-2020 yillar uchun tovar tushumlari dinamikasi

Shunday qilib, 2020 yilda "QALQON SAVDO SERVIS" MChJ tovar tushumlarining yuqori o'sish sur'atlarini ta'minladi. Biroq, tovarlar oqimi notekis edi. 2020 yilning birinchi choragida tovarlarning haqiqiy tushumi 197mln so’mni, ikkinchisida – 241 mln so’mni, uchinchisida - 175 mln so’mni, to'rtinchisida - 208 mln so’mni tashkil etdi, bu ba'zi bir narsalarning sotilishidagi mavjud uzilishlarni ko'rsatadi. ta'mirlash ishlarining mavsumiyligi bilan bog'liq tovarlar. Bunday uzilishlarning oldini olish uchun tashkilot do'konlarning buyurtma va buyurtmalarini (belgilangan hajmga, assortimentga muvofiq) qanday bajarilishini, tovarlarni yetkazib berish jadvali qanday bajarilishini qat'iy nazorat qilishni tashkil qilishi kerak.
Ikkinchi bosqich tovar guruhlari va tovarlari kontekstida tushumlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi, bu davrda chakana savdo korxonasida assortimentning minimal darajasi qanday bajarilishini aniqlash kerak, alohida tovarlarga talab qondiriladi. Aholining talabini to'liq qondirish uchun MChJ "QALQON SAVDO SERVIS" do'konlarni tovarlarning yetarli assortimenti bilan to'ldirish bo'yicha ish olib borishi kerak.

Hozirgi vaqtda tahlil juda mashaqqatli jarayon, shuning uchun Pastdarg'om shahrida joylashgan "QALQON SAVDO SERVIS" MChJ do'konlarida shtrix-kod bilan etiketkalar yoki paketlardan tovarlarga oid ma'lumotlarni avtomatik o'qish bilan nazorat-kassa mashinalarini joriy etish tavsiya etiladi. Terminallardan foydalangan holda iqtisodiy axborotni qayta ishlash sizga tovarlarning qoldiqlari, tushumlari, sotilishi va boshqa chiqindilari haqida ma'lumotni batafsilroq assortimentda olish imkonini beradi, bu savdo jarayonini boshqarishni sezilarli darajada yaxshilaydi va xaridorlar talab qilmaydigan tovarlarni chakana savdo tarmog'iga olib kirishni oldini olishga yordam beradi.

Xulosa

"QALQON SAVDO SERVIS" MChJdagi turli xil buxgalterik operatsiyalar shu orasida tovarlarning harakatini hisobga olish buxgalteriya xizmati ishining muhim qismidir, chunki savdo savdo tashkilotining asosiy faoliyati hisoblanadi. Tovarlarni hisobga olish va ularni sotishni to'g'ri tashkil etilishi tovarlarni jo'natish jarayoni, xaridorlar tomonidan shartnomaviy majburiyatlarning bajarilishi to'g'risida, korxonadagi inventarizatsiya holati to'g'risida o'z vaqtida ma'lumot olishga imkon beradi.

"QALQON SAVDO SERVIS" kompaniyasida tovarlarning harakatini hisobga olish amaldagi "Buxgalteriya hisobi to'g'risida" gi qonun, ibuxgalteriya hisobi va buxgalteriya hisoboti to'g'risidagi nizom, Buxgalteriya hisobi sxemalari va uni qo'llash bo'yicha ko'rsatmalar, amaldagi talablariga muvofiq yuritiladi. va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya hisobi bo'yicha uslubiy ko'rsatmalar. Bu bizga tashkilotning faoliyati, uning mulkiy holati to'g'risida to'liq va ishonchli ma'lumotlarni shakllantirishga imkon beradi, bu moliyaviy hisobotning ichki va tashqi foydalanuvchilari uchun zarurdir.
Tashkilotning buxgalteriya siyosatiga muvofiq buxgalteriya hisobi "1C: Enterprise 8.3" avtomatlashtirilgan tizimida buxgalteriya registrlarini to'ldirish bilan jurnal-buyurtma shaklida amalga oshiriladi.
Qayta sotish uchun sotib olingan tovarlar "Savdo marjasi" hisobvarag'idan foydalangan holda "Tovarlar" hisobvarag'ida sotish narxlari bo'yicha baholanadi, tovarlarni sotish uchun FIFO usuli yordamida hisobdan chiqariladi; tovarlarni yetkazib berish uchun transport va ta'minot xarajatlari sotish xarajatlari sifatida aks ettiriladi va keyinchalik sotilgan mahsulotga va ombordagi tovarlar qoldig'iga taqsimlanadi. Umumiy daromad Pastdarg’om shahrida joylashgan do'konlarda va sotilgan har bir mahsulot uchun maxsus shtrix-kod yordamida qishloqda joylashgan do'konda o'rtacha foiz bilan hisoblab chiqiladi. 
"QALQON SAVDO SERVIS" MChJda tovarlarning harakatini hisobga olish bo'yicha operatsiyalarni ro'yxatdan o'tkazish buxgalteriya hisobi registrlarida keyinchalik ro'yxatga olinishi va buxgalteriya hisobi qoidalarida belgilangan tartibda moliyaviy hisobot shakllarida aks ettirilishi bilan birlashtirilgan dastlabki hujjatlar bilan amalga oshiriladi.
Tovarlarni ro'yxatga olish chorakda bir marta, shuningdek O’zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan muddatlarda amalga oshiriladi; tashkilotda doimiy inventarizatsiya komissiyasi mavjud.
MChJ "QALQON SAVDO SERVIS" da o'tkazilgan tahlillar natijasida korxona faoliyatining savdo daromadlari, sotishdan olinadigan foyda kabi iqtisodiy ko'rsatkichlarining o'sishi kuzatilmoqda.
Buxgalteriya hisobi ma'lumotlari asosida 2019-2020 yillarda "QALQON SAVDO SERVIS" MChJ chakana savdo aylanmasi rivojlanish dinamikasini tahlili. quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi:
korxonaning chakana tovar aylanmasi yildan-yilga o'sib bormoqda, uning o'sish sur'atlari ancha yuqori;
korxonaning alohida do'konida tovar aylanmasining o'sishiga erishildi;
tovar ayirboshlash hajmining o'sishiga asosan manba turlaridan samarali foydalanish hisobiga erishiladi: tovar, mehnat va boshqa resurslar;
2020 yilda kompaniya ishlab chiqaruvchilar va boshqa yetkazib beruvchilardan qo'shimcha ravishda tovarlarni sotib olish ustida faol ish olib bordi.
QALQON SAVDO SERVIS MChJ faoliyatini yanada takomillashtirish bo'yicha takliflar:
-korxonani tovar bilan ta'minlashni yaxshilash va tovar resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish. Shu maqsadda MChJ "QALQON SAVDO SERVIS" tovarlarni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilardan sotib olishi, ishlab chiqaruvchilar va boshqa yetkazib beruvchilar tomonidan yetarli miqdordagi mavjud bo'lgan tegishli sanoat tovarlarini sotib olish va sotishni sezilarli darajada kengaytirishi, yetkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzilishiga ko'proq e'tibor qaratishlari kerak; 
-savdo xodimlari samaradorligini oshirishga erishish. Shu maqsadda kasblar, lavozimlar kombinatsiyasini bajaring, ishdan bo'shatilishning oldini olish va kasallik va boshqa sabablarga ko'ra ish vaqtining yo'qolishini kamaytirish; 
-korxonaning moddiy-texnik bazasidan foydalanishni yaxshilash. Shu maqsadda korxonaning optimal ish rejimini o'rnatish, savdo-sotiqning progressiv shakllarini joriy etish, tovar-moddiy zaxiralarni, tekshiruvlarni o'tkazishni minimal darajaga tushirish; 
-korxonaning iqtisodiy xizmati kelgusi davr uchun chakana tovar aylanmasi rivojlanishining prognozlarini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayoni ustidan tezkor nazoratni amalga oshirish. Bu korxona ma'muriyatiga va uning xizmatlariga barcha turdagi resurslardan foydalanish va ulardan samarali foydalanish masalalarini zudlik bilan hal qilish, chakana tovar aylanmasini yil davri va korxona bo'limlari bo'yicha ritmik va bir xil rivojlanishiga erishish imkonini beradi;
-korxona xodimlarining mehnatini moddiy rag'batlantirish tizimini takomillashtirish (sotiladigan tovarlar sonini ko'paytirish, xaridorlarning ko'p soniga xizmat ko'rsatish, tovarlarni sotishdan daromad olish va boshqalar); 
-hujjatlar aylanmasi jadvalini ishlab chiqish va amalga oshirish, bu hujjatlar harakatini, shu jumladan tovarlarni hisobga olishni aniqroq kuzatib borish imkonini beradi.
Umuman olganda, "QALQON SAVDO SERVIS" MChJdagi vaziyat barqaror, kompaniya tashkilotning optimal to'lov qobiliyatini kafolatlaydigan foyda oladigan ekanligini o’quv amaliyot dasturi davomida bilib oldim.
Bularning barchasi kompaniyaga nafaqat chakana savdo hajmini oshirish, balki savdo kompaniyasining barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan mahalliy savdo bozoridagi mavqeini saqlab qolish imkonini beradi. Ushbu tavsiyalar korxona ma'muriyati va buxgalteriya bo'limi oldida turgan kundalik vazifalarni yanada samarali hal qilishga imkon beradi.


Ilovalar
1-Ilova


Korxona guvohnomasi

2-Ilova
Qo'shilgan qiymat solig'ini hisoblashning 1-ilovasi




3-Ilova
Daromad solig'i va ijtimoiy soliq hisoboti