Taxlil kishilik jamiyatining rivojlanishi va insonning ongi takomillashib
borishi bilan boglik xolda paydo bulgan va rivojlangan. Kishilarning iktisodiy
faoliyati rivojlana borgan sari, ishlab chikarish kuchlari va ishlab chikarish
munosabatlarining rivojlanishi iktisodiy taxlilning mustakil fan soxasi bulib ajralib
chikishiga olib keldi. Xozirgi kunda umumnazariy iktisodiy taxlil va konkret
iktisodiy taxlilni bir biridan ajratish mumkin. Umumnazariy iktisodiy taxlil makro
darajada iktisodiy vokea xodisalarni urgansa, konkret iktisodiy taxlil mikro
darajada ya’ni korxonalar xujalik faoliyatini taxlil kilishda ishlatiladi. Shuni aytish
kerakki, umumnazariy iktisodiy taxlil ilmiy yonadashish
sifatida utgan asr
iktisodchilarining asarlarida sezilarli darajada rivojlangan bulsa, konkret iktisodiy
taxlil aloxida fan sifatida yakindagina ajralib chikkan.
Xujalik faoliyati taxlili(XFT)ning paydo bulishi ob’ektiv shart sharoitlar
bilan belgilangan:
-birinchidan, bu amaliy extiyojning kondirilishi
.
Amaliy extiyoj paydo
bulishi ishlab chikarish kuchlari va munosabatlarining rivojlanishi, ishlab chikarish
masshtabining kengayishi bilan boglikdir. Bunday sharoitda intuitiv taxlil,
taxminiy xisob-kitoblar, xotirada chamalashlar korxona
faoliyatini boshkarishda
yetarli bulmay koladi.
-ikkinchidan, bu iktisodiy fanning rivojlanishi bilan boglik. Ma’lumki, u
yoki bu fan takomillasha borgan sari uning aloxida bulimlari mustakil fan sifatida
ajralib chika boshlaydi. Iktisodiy taxlil dastlab buxgalteriya xisobi, moliya,
statistika, bilimlari tarkibida urganiladi. Shu fanlar tarkibida dastlabki eng sodda
taxliliy izlanishlar paydo bula boshladi. Yirik ishlab chikarishning paydo bulishi
taxlilning yanada chukurlashuviga olib keldi. Endi taxlil korxonalarni
boshkarishning muxim bir funksiyasi sifatida yuzaga chikdi.
Shunday kilib, iktisodiy taxlil nima degan savolga bir necha xil javob berish
mumkin ekan. Birinchidan, iktisodiy taxlil bu dialektik urganish usuli.
Ikkinchidan,
iktisodiy
taxlil
korxonalar
xujalik
moliyaviy
faoliyatini
boshkarishning rejalashtirish, ishni tashkil kilish, buxgalteriya
xisobi va nazorat
funksiyalari bilan bir katorda turuvchi funksiyasidir. Aynan mana shu ta’rifning
moxiyatini yoritishga aloxida tuxtalishimiz kerak. Ma’lumki, korxonalar uz
faoliyatini rejalar asosida tashkil kiladi. Xujalik faoliyatini undagi jarayonlarni
kuzatib borish, ularni nazorat kilish xamda tegishli foydalanuvchilarga axborot
tayyorlash maksadida buxgalteriya xisobi yuritiladi. Ana shu yigilgan
ma’lumotlarni taxlil kilish esa korxona faoliyatidagi ijobiy va salbiy tomonlarini,
yutuk va kamchiliklarni va eng asosiysi, imkoniyatlarni aniklashga va shu asosda
kelgusi davr uchun faoliyatni rejalashtirishga xizmat kiladi. Shunday kilib,
iktisodiy taxlil xakikatan, boshkaruv funksiyasi ekan.
Uning axamiyati esa, taxlil
ma’lumotlarining rejalashtirish va imkoniyatlarni ishga solish soxasida optimal
boshkaruv karorlarini kabul kilish uchun xizmat kilishi bilan belgilanadi. Fan
sifatida esa iktisodiy taxlil makro va mikro darajada iktisodiy vokea va xodisalarni
urganishning uziga xos uslubiyati bilan tanishtirishga xizmat kiladi.
Taxlilning maqsadini, uning moxiyatini yoritish uchun uning bajaradigan
vazifalari va turlari byuilan tanishib chikish joizdir.
taxlil fan sifatida iktisodiy konunlar xarakati, yunalishlari va konkret
korxonalarda iktisodiy vokea va xodisalarning rivojlanish konuniyatini urganish
vazifasini
bajaradi
.
Masalan, mexnat unumdorligining mexnatga xak tulashga
nisbatan tezrok usuishi konuni nafakat korxonalarda, balki uning bulinmalarida
xam xarakat kiladi.
taxlilning bir kurinishi bulmish xujalik faoliyati taxlilining eng asosiy
vazifalaridan biri - bu korxona rejalarining ilmiy asolanganligini ta’minlab
berishdir, chunki korxonaning utgan faoliyatini chukur urganmasdan, uning
kamchiliklari va xatolarini aniklamasdan kelgusi davr uchun ilmiy va amaliy
asoslangan rejalarni tuzish xakida gap xam bulishi mumkin emas.
Xujalik faoliyatining yana bir vazifasi yoki funksiyasi - bu
korxona rejalari
va boshkaruv karorlarining bajarilishi ustidan xamda resurslardan unumli
foydalanish ustidan nazorat urnatish.
Ba’zi bir iktisodchilar bu funksiyalarni
buxgalteriya xisobi va bevosita nazorat funksiyasi deb tan olishadi. Bu albatta, juda
tugri fikr emas. Buxgalteriya xisobi xujalik faoliyatini uni kuzatish, kayd kilish va
xujjatlashtirish yordamida nazorat kilsa xam, u korxonaning umumiy iktisodiy va
moliyaviy natijalarini sharxlashda va nazorta kilishda yetarli emas. Bu vazifa bilan
bevosita taxlil shugullanadi va shuning uchun xam uning tezkorligi va
ta’sirchanligini oshirish juda katta axamiyatga egadir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
