Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Икки поғонали модел
(инсайдерлик): 
Раҳбарлик ва ижрочилик органи: 
- Кузатув кенгаши (Директорлар кенгаши); 

---

43 
- Ижроия органи. 
Вазифаларнинг қатъий тақсимланиши. Кенгаш аъзолари ижроия 
органига аъзолик қилиши мумкин эмас. 
Континентал модел: 
- Доимий эгаларда 70 - 80% акция жамланган, 20 - 30% акция эса 
“чакана” сотилади ва харидорлар уларга маблағларни вақтинча 
жойлаштириш воситаси сифатида қарайдилар;
- Акциядорлик сармоясини йирик “улгуржи” инвесторлар ташкил 
қилиб, бир - бирининг акциясига ўзаро эгалик қилиш (кучли қарамлик) 
тизими кенг ривожланган;
- Кузатув кенгашида компания ҳодимларининг салмоқли вакиллиги; 
- Ўзоқни кўрадиган инвесторлар; 
- Қимматли қоғозлар бозори кичикроқ ва ликвидлиги камроқ. 
Тармоқ (япон) модел: 
Япон модели мазмунига кўра америка моделига ҳам, германия 
моделига ҳам ўхшамайди, бироқ иккала моделнинг айрим хусусиятларини ўз 
ичига олган:
- директорлар кенгаши таркибида мустақил директорлар бўлмасдан, 
Кенгашнинг барча аъзолари юқори бошқарув органи вакиллари ёки эски 
бошқарувчилардир;
- акциядорлик сармоясини асосан йирик инвесторлар ташкил қилиб, 
ягона саноат гуруҳига аъзо бўлган компанияларнинг ўзаро акцияларига 
эгалик қилиш ҳолати муҳим ўрин тутади. 
- шахслараро муносабатлар кучли муҳим аҳамиятга эга; 
- инсайдерларнинг етакчилиги. 
 

---

44 
Корпоратив бошқарувнинг япон модели 
Корпоратив тузилма 
Корпоратив бошқарувнинг америка тизими 
Корпоратив бошқарувнинг америка тизими хусусиятлари АҚШда 
акциядорлик мулкчиликнинг хусусиятларига бевосита боғлиқдир. Хусусан, 
Директорлар кенгаши
(президент билан бирга) 
Президент 
Президент қарорларни 
тасдиқлайди 
МАСЛА
ҲАТ 
БЕРАДИ 
Ижроия маъмурияти 
Маслаҳатлашади 
Компания 
Бошқаради 
Акциядорлар 
Тайинлайди 
Асосий
банк 
Қарз беради 
Бошқарувни 
таъминлайди 
Назоратни 
амалга оширади 
Эгалик қилади 

---

45 
америка корпорацияларига бошқа инвесторлардан кўра ўз таъсирини 
кучлироқ ўтказа оладиган йирик инвесторларнинг йўқлиги хосдир.
Америка корпорацияларининг акциядорлик капитали юқори даражада 
кичик пакетларга тарқаб кетган бўлиб, АҚШ корпорациялари аксариятининг 
реестрларида умумий капиталнинг бир фоизидан ошиғига эгалик қилувчи 
бирорта хусусий шахс ёки институционал инвестор қайд қилинмаган. 
Натижада акциядорларнинг бирорта гуруҳи директорлар кенгашига аъзолик 
қилишга алоҳида даъвогар бўла олмайди. Иккинчи муҳим хусусият шундаки, 
хусусий 
шахсларга 
қарашли 
бўлмаган 
акцияларнинг 
кўпчилиги 
институционал инвесторлар – нафақа ва ўзаро ёрдам (пайчилик) фондлари 
қўлида жамлангандир. Бу инвесторлар қўлларида 50%дан ошиқ капитални 
жамлайди, кўпроқ молиявий менежер сифатида қатнашишга мойилроқ 
бўлиб, директорлар кенгаши ишида қатнашишга интилмайдилар ва одатда 
ўзлари йирик пакетга эгалик қилган компаниялар учун мулкчилик ҳуқуқидан 
келиб чиқадиган масъулиятни ўз зиммаларига олишдан ўзларини олиб 
қочадилар. 
Акциядорлик 
капиталининг 
майдалангани 
бир 
мулкдордан 
иккинчисига акцияларнинг ўтишини осонлаштиради. Майда акциядор ўзига 
қарашли акцияларни сотиш ҳақида қарорни нисбатан осон қабул қилиши 
мумкин, аксинча йирик акциядор учун пакетнинг сотилиши одатда стратегик 
режаларнинг ўзгаришидан далолат бериши ва сотиладиган акцияларнинг 
курс қиймати тушиб кетиши оқибатида (бозордаги таклифнинг ортиб кетиши 
сабабли) йўқотишларга олиб келиши мумкин.
Америка қимматли қоғозлар бозорининг юқори самаралилиги ва 
ликвидлиги билан ажралиб туриши майда инвесторлар учун пакетларни 
сотиш ишини тез ва техник жиҳатдан осон амалга ошадиган қилиб қўяди. 
Компанияларнинг қўшилиши, қўшиб олиниши, эгалланиб олиниши ва сотиб 
олинишлари америка фонд бозорининг кенг тарқалган амалиёти бўлиб, бу эса 
фонд бозорини акциядорлар томонидан менежерлар фаолиятини назорат 
қилишнинг жуда самарали ва осон амалга оширишга имкон берувчи қуроли 

---

46 
қилиб қўяди.