Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети олий математика, физика ва кимё кафедраси

2-МАШҒУЛОТ ТРАНСПИРАЦИЯ ЖАРАЁНИ ВА УНИНГ ЎСИМЛИКЛАР УЧУН АҲАМИЯТИНИ ЎРНАНИШ


Ўсимликларнинг сувни буғланишини транспирация деб аталади. Ўсимликлар илдиз системаси ёрдамида тупроқдан сувни сўриб барггача кўтариб беради ва асосан ўсимлик барги орқали буғланади. Ўсимлик танасидан буғланган сувнинг кўп қисми баргдаги оғизчалар орқали ташқи муҳитга ажралиб чиқади. Транспирация – бу мураккаб физик-биологик жараён. Транспирация жараёнининг аҳамиятини қуйидагича кўрсатиш мумкин:
1) сув ва сувда эриган моддаларни ўсимликнинг юқорида жойлашган органларига етказиб беради;
2) фотосинтез жараёнининг тўхтовсиз давом этишини таъминлайди. Транспирация жараёни сабабли барг оғизчалари очиқ бўлиб, унинг тўқимасига СО₂ гази ўтишига имкон яратилади.
Физика фанидан маълумки, буғланаётган суюқлик совийди (агар суюқликка ташқаридан энергия узатилмаса), худди шу асосда ўсимлик сувни буғлантириб ўзининг ҳароратини бошқаради. Иссиқ кунларда ўсимлик буғланишини кучайтириб ўзини ортиқча исишдан сақлайди.
Ўсимликнинг 1 г қуруқ модда ҳосил қилиш учун сарфлаган сув миқдорига транспирация коэффициенти дейилади.
Баъзи турдаги ўсимликлар 1 г қуруқ модда ҳосил қилиши учун 300 г сув сарфласа, бошқа тур ўсимликларнинг сарфлаган сув миқдори 1000 г га етади. Сувнинг транспирацияда кўп ёки оз сарфланиши ўсимликнинг тури ва яшаш шароитига боғлиқ. Масалан, ғўза паст агротехника шароитида 1 г қуруқ модда ҳосил қилиш учун 1000-1200 г сув сарфласа, юқори агротехника тадбирлари ўтказилганда 1 г қуруқ модда ҳосил қилиш учун 500-600 г сув сарфлайди.
Умуман мўътадил иқлим маданий ўсимликлари учун транспирация коэффициенти 300 дан 800 гача ўзгаради.
Тўғри қуёш радиацияси ўсимликни иситиб буғланишни жадал оширади. Шамол ҳам буғланиш тезлигини орттиради. Шамол ўсим-ликдан буғ билан бойиган ҳавони олиб кетади ва ўрнини анча қуруқ ҳаво эгаллайди. Бунинг оқибатида буғланиш тезлиги ортади. Тезлиги 3 м/с шамол ўсимликнинг буғланишини 2-3 марта тезлаштиради.
Тупроқдан ва экинлардан бўлган буғланиш мавжуд гидрометеорологик шароитда бўлиши мумкин буғланишдан анча кам. Чўлларда тупроқдаги сувнинг камлигидан буғланиш жуда кучсиз. Берилган жойда мумкин бўлган энг катта буғланиш чегарасини тасаввур қилиш учун буғланувчанлик тушунчаси киритилади.
Маълум жойда мавжуд метерологик шароитларда нам тупроқ ва сув юзаларидан мумкин бўлган энг катта бугланиш имкониятига буғланувчанлик дейилади. Буғланувчанлик ҳам бугланиш сингари мм ларда ифодаланади. Қурғоқчил районларда мавжуд буғланиш ва буғланувчанлик бир-биридан анча фарқ қилиши мумкин. Масалан, Тошкент шаҳрида йиллик буғланиш йиғиндиси 200 мм га, буғ ланувчанлик 1200 мм га тенг.