Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

7.3. Ўлчанаётган катталикнинг тасвирланиши 
Ноаниқликни баҳолаш контекстида “ўлчаш катталигини 
тасвирлаш” айнан ўлчанаётган нафақат бир маъноли нарсанинг ифода 
қилинишини, балки ўлчаш катталигини у боғлиқ бўлган параметрлар 
билан боғловчи микдорий ифодаланишини тақдим этишни ҳам талаб 
этади. Бу параметрлар бошқа ўлчаш катталиклари, тўғридан-тўғри 
ўлчанмайдиган катталиклар ёки константалар бўлиши мумкин. 
Шунингдек намуна танлаш босқичи методикага киритилганми ёки 
йўқми аниқ белгиланиши лозим. Агар у киритилган бўлса, у ҳолда 
намуна танлаш методикаси билан боғлиқ бўлган ноаниқликни баҳолаш 
ҳам зарур. Бу барча ахборотлар методикага ҳужжатда бўлиши лозим. 
Аналитик ўлчашларда айниқса фойдаланилаётган методга 
боғлиқ бўлмаган натижаларни олиш учун мўлжалланган ва бунга 
мўлжалланмаган ўлчашлар ўртасидаги фарқни ўтказиш муҳим. 
Охиргилари кўпинча эмпирик методлар контекстида кўриб чиқилади. 
 
7.4. Ноаниқлик манбаларининг намоён бўлиши 
 
Энг аввало, ноаниқликнинг мумкин бўлган манбалари 
рўйхатини тузиш зарур. Бу босқичда микдорий аспектларни ҳисобга 
олишга зарурат йўқ; фақатгина айнан кўриб чиқилиши керак бўлган 
нарсага нисбатан тўлиқ аниқликни таъминлаш мақсад бўлиб 
ҳисобланади.
Ноаниқлик манбаларининг рўйхатини тузишда одатда 
оралиқ 
катталиклардан 
натижаларни 
ҳисоблаш 
учун 
фойдаланиладиган асосий ифодалардан бошлаш қулайдир. Бу 
ифодадаги барча параметрлар ўз ноаниқликларига эга бўлишлари 

---

85 
мумкин ва шунинг учун улар ноаниқликнинг потенциал манбалари 
бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, аниқ кўринишда ўлчанаётган 
катталик қийматини топиш учун фойдаланиладиган ифодага 
кирмайдиган, лекин шунга карамай натижага (масалан, экстракция 
вакти ёки температура) таъсир қиладиган бошқа параметрлар ҳам 
бўлиши мумкин. Ноаниқликнинг яширин манбалари ҳам бўлиши 
мумкин. Бу барча манбалар рўйхатга киритилиши лозим. 
Ноаниқлик манбалари рўйхати тузилгандан сўнг уларнинг 
натижага таъсирини асосан ҳар бир таъсир баъзи бир параметрлар 
билан боғлиқ бўлган ўлчашларнинг расмий модели деб ёки 
тенгламада ўзгарувчан деб тасвирлаш мумкин. Бундай тенглама 
натижага таъсир этувчи индивидуал омиллар атамаларида 
ифодаланган ўлчаш жараёнининг тўлиқ моделини ташкил этади. Бу 
функция жуда мураккаб бўлиши мумкин ва уни кўпинча аниқ 
кўринишда ёзиш мумкин эмас. Бироқ, у мумкин бўлган жойда бундай 
ифодаланиш шакли умумий ҳолда ноаниқликнинг индивидуал 
ташкил этувчиларини жамлаш усулини аниқлаганлиги сабабли уни 
бажариш зарур. 
Ноаниқликнинг мувофиқ баҳосини олиш учун улардан ҳар 
бирини алоҳида баҳолаш мумкин бўлганда ўлчаш методикасини 
операцияларнинг мунтазамлиги кўринишида кўриб чиқиш (баъзида 
айрим операциялар деб аталадиган) фойдали бўлиши мумкин. Бу 
айниқса ўлчашларнинг бир хилдаги методикалари битта айрим 
операцияларни ўз ичига олганда фойдали ёндашув бўлади. Ҳар бир 
операциянинг алоҳида ноаниқликлари у ҳолда умумий ноаниқликка 
ҳисса қўшади. 
Амалиётда таҳлилий ўлчашларда кўпроқ одатий бўлиб 
кузатилаётган прецизионлик ва солиштирувнинг мос келувчи 
намуналарига нисбатан силжиш каби методнинг умумий 
эффективлиги элементлари ҳисобланади. Бу ташкил этувчилар одатда 
ноаниқлик баҳосига ортиқроқ ҳисса қўшади ва натижага таъсир этувчи 
алоҳида эффектлар кўринишида яхшироқ тузилади. Бундай ҳолда 
бошқа 
мумкин 
бўлган 
ҳиссаларни 
фақатгина 
уларни 
аҳамиятлилигини 
текшириш 
учун, 
улардан 
фақатгина 
аҳамиятлиларини миқдорий аниқлаб баҳолаш лозим, 
Ноаниқликнинг 
типик 
манбалари 
бўлиб 
қуйидагилар 
ҳисобланади:  
 
86 
Намуна танлаш 
Лабораторияда 
ёки 
бевосита 
таҳлил 
объектида 
бажариладиган намуна танлаш операциялари тахлилий методика 
қисми бўлган ҳолларда намуналар ўртасидаги тасодифий фарқлар 
ва намуна танлаш процедурасида силжиш (систематик 
хатоликнинг) юзага келиши учун ҳар қандай имкониятлар каби 
эффектлар сўнгги натижа ноаниқлигининг ташкил этувчиларини 
шакллантиради.  
Намуналарни сақлаш шартлари 
Ўлчанаётган (синалаётган) намуналар ўлчашлар бажарилгунга 
қадар қандайдир вақт давомида сақланса, сақлаш шартлари натижага 
таъсир этиши мумкин. Шунинг учун, сақлаш давомийлиги, 
шунингдек сақлаш шартлари ноаниқлик манбалари сифатида 
кўрилиши лозим.  
Аппаратура эффектлари 
Бундай эффектлар, масалан, аналитик тарозилар аниқлик 
чегараларини; рўйхатга олинганларидан фарқ қилувчи (берилган 
чегараларда) ўртача температурани ушлаб тураоладиган температура 
ростлагичининг мавжудлигини; ортиқча юклаш эффектларига дучор 
қилиниши мумкин бўлган автоматик анализаторни ўз ичига олиши 
мумкин.
Реактивлар тозалиги 
Ҳаттоки бошланғич реактив текширилган бўлса ҳам бу 
текширув методикаси билан боғлиқ бўлган қандайдир ноаниқлик 
қолганлиги сабабли титрлаш учун эритма концентрацияси абсолют 
аниқликда белгиланиши мумкин эмас. Кўп реактивлар, масалан, 
органик бўёқлар 100 % га тоза бўлиб ҳисобланмайди ва таркибида 
изомерлар ва анорганик тузлар бўлиши мумкин. Бундай моддалар 
тозалиги тайёрловчи томонидан камида ўшандай даражада 
кўрсатилади. Тозалик даражасига тегишли бўлган ҳар қандай 
тахминлар ноаниқлик элементини киритади. 
Тахмин қилинган стехиометрия 
Таҳлилий жараён аниқланган стехиометрияга бўйсунади деб 
тахмин қилинган ҳолларда кутилаётган стехиометриядан 
оғишларни ёки реакциянинг тўлиқ эмаслигини ёки ёрдамчи 
реакцияларни ҳисобга олиш зарур бўлиши мумкин.  
 
 

---

87 
Ўлчашлар шартлари 
Ўлчовли 
шиша 
идиш, 
масалан, 
у 
калибрланган 
температурадан фарқ қилувчи температурада қўлланилиши мумкин. 
Катта температура эффектлари тузатишлар киритиш билан ҳисобга 
олиниши лозим, бироқ бу ҳолда ҳам суюқлик ва шиша температураси 
қийматларидаги ҳар қандай ноаниқлик кўриб чиқилиши лозим. Шунга 
ўхшаш, агар қўлланилаётган материаллар намликнинг мумкин 
бўлган ўзгаришларига сезувчан бўлса атрофдаги ҳавонинг намлиги 
аҳамиятга эта бўлиши мумкин.  
Намунанинг таъсири 
Мураккаб матрица таркиби аниқланаётган компонентнинг 
чиқариб олинишига ёки асбобнинг жавобига таъсир кўрсатиши 
мумкин. Аниқланаётган компонентни топиш шаклига сезувчанлик 
бу таъсирни янада кучайтириш мумкин. 
Намуна ёки аниқланаётган компонент барқарорлиги таҳлил 
жараёнида иссиқлик режимининг ёки фотолитик эффектнинг 
ўзгариши сабабли ўзгариши мумкин. 
Чиқариб олиш даражасини баҳолаш учун баъзи «машҳур 
қўшимча» ишлатилганда аниқланаётган компонентнинг намунадан 
аниқ чиқиши қўшимчани чиқариб олиш даражасидан фарқ қилиши 
мумкин, бу эса баҳолаш лозим бўлган қўшимча ноаниқликни киритади.  
Ҳисоблаш эффектлари 
Даражалаш вақтида мос келмайдиган моделни танлаш, 
масалан, ночизиқ жавобда чизиқли даражалашдан фойдаланиш жуда 
ёмон мослаштиришга ва кўпроқ ноаниқликка олиб келади.
Рақамларни олиб ташлаш ва яхлитлаш охирги натижанинг 
нотўғрилигига олиб келиши мумкин. Модомики бу вазиятларни 
олдиндан айтиш қийин экан баъзи бир ноаниқликка жоизлик тўғри 
деб топилиши мумкин. 
Бўш намунага тузатиш 
Бўш намунага тузатиш қийматининг баъзи бир ноаниқлиги 
бу тузатишнинг зарурлигига шубҳа билан баробар ўринга эга бўлади. 
Бу айниқса изларни таҳлил қилишда муҳимдир.  
Операторнинг таъсири 
Ўлчаш асбобларининг пасайтирилган ёки кўтарилган 
кўрсаткичларини рўйхатга олиш мумкинлиги. 
Методика интерпретациясида аҳамиятга эга бўлмаган 
фарқларнинг мумкинлиги.  
88 
Тасодифий эффектлар 
Тасодифий эффектлар барча аниқлашларда ноаниқликларга 
ҳисса қўшади. Бу бандни ўз-ўзидан маълум нарса сифатида 
ноаниқлик манбалари рўйхатига киритиш лозим.