Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

IV-боб. Ўлчашлар, унинг усуллари. 
 
Режа. 
4.1. Ўлчашлар тўғрисида асосий таърифлар, тушунчалар.
4.2. Ўлчаш турлари. 
4.3. Ўлчаш усуллари (бевосита баҳолаш усули, таққослаш 
усули). Статик ва динамик ўлчашлар. 
4.4. Дискрет ўлчаш усули. 
Таянч сўзлар: ўлчаш объекти, ўлчаш усули, ўлчаш воситаси, 
ўлчов, ўлчаш асбоби.
4.1. Ўлчашлар тўғрисида асосий таърифлар, тушунчалар.
Катталикнинг сонли қийматини одатда ўлчаш амали 
билангина топиш мумкин, яъни бунда ушбу катталик миқдори 
бирга тенг деб қабул қилинган шу турдаги катталикдан неча марта 
катта ёки кичик эканлиги аниқланади.
Ўлчаш деб, шундай солиштириш, англаш, аниқлаш 
жараёнига айтиладики, унда ўлчанадиган катталик физик 
эксперимент ёрдамида, худди шу турдаги, бирлик сифатида қабул 
қилинган миқдори билан ўзаро солиштирилади. 
Бу таърифдан шундай хулосага келиш мумкинки: 
биринчидан, ўлчаш бу ҳар хил катталиклар тўғрисида информация 
ҳосил қилишдир; иккинчидан, бу физик экспериментдир; 
учинчидан - ўлчаш жараёнида ўлчанадиган катталикнинг ўлчов 
бирлигининг 
ишлатилишидир. 
Демак, 
ўлчашдан 
мақсад, 
ўлчанадиган катталик билан унинг ўлчов бирлиги сифатида қабул 
қилинган миқдори орасидаги (тафовутни) нисбатни топишдир. 
Яъни, ўлчаш жараёнида ўлчашдан кўзда тутиладиган мақсад, яъни 
изланувчи катталик (бу шундай асосий катталикки уни аниқлаш 
бутун изланишни, текширишни вазифаси, мақсади ҳисобланади) ва 
ўлчаш объекти иштирок этади. Ўлчаш объекти (ўлчанадиган 
катталик) шундай ёрдамчи катталикки, унинг ёрдамида асосий 
изланувчи катталик аниқланади, ёки бу шундай қурилмаки, унинг 
ёрдамида ўлчанадиган катталик солиштирилади. 
Шундай қилиб, учта тушунчани бир-биридан ажрата билиш керак; 
ўлчаш, ўлчаш жараёни ва ўлчаш усули. 
56 
Ўлчаш - бу умуман ҳар хил катталиклар тўғрисида 
информация қабул қилиш, ўзгартириш демакдир. Бундан мақсад 
изланаётган катталикни сон қийматини қўллаш, ишлатиш учун 
қулай формада аниқлашдир.