Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “молия” кафедраси

Даромадлар –харажатлар = фойда (зарар).

Молиявий натижаларни аниқлаш тартибини талабага тушунтириш учун, бизнинг назаримизда, «Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот»да акс эттирилувчи кўрсаткичларнинг шаклланиш тартибини кўриб чиқиш керак.

«Молиявий натижалар тўғрисидаги» ҳисоботда даромадлар, харажатлар, фойда ва зарарлар хўжалик юритувчи субъектларнинг қўйидаги фаолият соҳалари бўйича акс эттирилади.
- асосий фаолият;
- инвестицион фаолият;
- молиявий фаолият.




5.1-чизма. Корхона фойдасини ташкил этиш ва тақсимлашнинг анъанавий чизмаси


Фойда - корхонанинг охирги молиявий натижаси ҳисобланади. У меҳнатга ҳак тўлаш фонди билан бирга (фойданинг корхона ихти­ёрида қолган қисми) корхона даромадини ташкил килади. Ҳозирги тараққиёт босқичида фойда кўрсаткичини тўғри аниқлаш жуда муҳим аҳамиятга эга. Мазкур даромад ҳисобидан махсус мақсадларга мўлжалланган фондлар, резерв фонди ташкил бўлади, капитал қуйилмалар молиялаштирилади ва корхонада ижтимоий тадбирлар амалга оширилади.
Молия натижалари миқдорига жуда кўп омиллар таъсир этади. Масалан, инфляция, валюта курсининг ўзгариб туриши, солиқ юки, кредит сиёсати ва бошқалар. Юқорида санаб ўтилган ишлаб чиқариш ва муомала жараёнидаги омиллар таъсири ҳисобга олинган ҳолда молиявий натижаларни аниқланиши лозим бўлади. Аниқланган молия натижаси – фойдаси ҳақиқатни аниқ ва тўғри акс эттириши лозим. Бунинг учун корхоналарда бухгалтерия ҳисобини тўғри ташкил этиш ва юритиш, олинган фойда миқдорини тўғри аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Фойда миқдорининг камайиши давлат бюджетига тўланиши лозим бўлган маблағ миқдорининг камайишига ва бу ўз навбатида бюджет ҳисобидан амалга ошириладиган харажатлар миқдорининг камайишига олиб келади. Зарарга ишлайдиган корхоналар эса охир окибатда «синади», яъни инкирозга юз тўтади. Чунки амалдаги қонунларга кўра яхши ишлайдиган корхо­налар фойдасини қайта тақсимлаш кўзда тутилмаган. Шунинг учун ҳам зарарга ишлайдиган корхоналар ўз харажатларини ўзлари қоплашлари, бунинг учун уни қоплаш йўлларини излаб топишлари керак бўлади.
Ҳозирги иқтисодий ўсиш шароитида молия натижаларини ҳисобга олиш корхона фаолиятида марказий уринни эгаллайди ва уни ҳисобга олишнинг асосий вазифалари қуйидагилар ҳисобланади:
- олинган фойда миқдорини, хар ойда ҳамда йил бошидан ўз вақтида ва тўғри ҳисоб-китобиниолиб бориш;
- молия натижалари билан боғлик операцияларни ва уларнинг тақсимланишини бухгалтерия ҳисоби счётларида ва тегашли регистрларда тўғри акс эттириш.
Молия натижаларини юқорида кўрсатиб ўтилган вазифалар асосида олиб бориш самарасиз харажатларни юзага келтирмайди, ҳар бир харажат турини иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилишига имконият яратади.
Иқтисодиётни эркинлашуви шароитида ҳар бир корхона манфаати ўзининг ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятидан корхона иқтисодий ўсишини таъминлашга етарли бўлган даромад олиш бўлиб ҳисобланади. Аммо, нафақат фойда, корхона хўжалик фаолиятининг молиявий натижаси бўлиши мумкин. Корхонага самара бермайдиган ишлаб чиқариш фаолиятини юритса, унда ишлаб чиқарилган маҳсулот истеъмолчилар талабини кондирмайди ва истиқболда нафақат фойда олишни, балки иқтисодий ўсишни ҳам таъминлай олмаслиги мумкин бўлади.
Хўжалик юритишнинг ҳозирги тизими шароитида фойда кўрсаткичи корхонанинг асосий ва айланма маблағларидан самарали фойдаланишни талаб ҳамда эҳтиёжга караб ишлаб чиқаришни мувофиқлаштириши, яъни ишлаб чиқарилаётган маҳсулот истеъмолчи талабига жавоб бера оладиган бўлиши, балки ишлаб чиқариш харидор учун хизмат қилиши лозим. Мустақил хўжалик фаолиятини юритишнинг муҳим тамойили корхонанинг тўла мустақилликка эришуви ва харажатларни ўз маблағи ҳисобидан тўлиқ қоплашидир. Бу дегани, корхона маҳсулот сотишдан олган маблағидан ўзининг ҳамма харажатларини қоплайди ва ундан ташқари фойда ҳам олади.
Корхона фойдасининг шаклланиш манбалари улар хўжалик фаолияти натижасида олинадиган даромадлардир. Харажатлар таснифи Низомига асосан, корхона даромадларини ташкил этиш манбалари бўлиб:
- сотишдан олинган соф тушум;
- асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар (операцион даромадлар);
- молиявий фаолиятдан олинган даромадлар;
- фавқулодда фойда ҳисобланади.
Сотишдан олинган соф тушум маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан олинган пул тушумидан қўшилган қиймат ва акциз солиги ҳамда экспорт бож пошлинасини чиқариш йўли билан аниқланади. Унга товарларнинг қайтарилиши, харидорлар учун берилган чегирмалар ва бошқалар киритилмайди.
Корхоналарнинг асосий ишлаб чиқариш фаолиятидан олинадиган бошқа даромадларга қуйидагилар киради:
- ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, пенялар, вақтида тўланмаган қарзлар ва хўжалик шартномалари шартларини бузганлик учун бошқа хил жазо жарималари, шунингдек етказилган зараларни ундириш бўйича даромадлар;
- ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллардаги фойда;
- ишлаб чиқариш ва маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотиш билан бевосита боғлиқ бўлмаган операциялардан рента даромади, корхона ҳузуридаги ошхоналардан тушумлар, ёрдамчи хизматлардан даромадлар сифатидаги бошқа даромадлар;
- корхонанинг асосий фондларини ва бошқа мол-мулкларини сотишдан олинган даромадлар;
- даъво билдириш муддати ўтган кредиторлик ва депонет қарзларни ҳисобдн чиқаришдан олинган даромадлар;
- товар - моддий бойликларни қайта баҳолаш;
- давлат субсидияларидан даромадлар;
- холисона молиявий ёрдам;
- бошқа операцион даромадлар.
Корхоналар молиявий фаолиятидан олинадиган даромадларга қуйидагилар киради:
- олинган роялтилар ва сармоя трансферти;
- Республика ҳудудида ва унинг ташқарисида бошқа хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига улуш қўшган ҳолда қатнашишдан олинган даромад, акциялар бўйича дивидендлар ва облигациялар ҳамда корхонага тегишли қимматли қогозлар бўйича даромадлар;
- мол-мулкни узоқ муддатли ижарага беришдан олинган даромадлар (лизинг тўловини олиш);
- валюта счётлари, шунингдек чет эл валютларидаги операциялар бўйича ижобий курс тафовутлари;
- сарфланган (қимматли қогозларга, шуъба корхоналарга ва ҳоказоларга) маблағларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар;
- молиявий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар.
Корхоналарнинг фавқулодда фойдаси - бу кўзда тутилмаган тасодифий тусга эга бўлган ҳодиса ёки корхонанинг одатдаги фаолияти доирасидан четга чиқадиган тусдаги операциялар натижасида пайдо бўладиган ва олиниши кутилмаган фойдадир. Бунга даромадларнинг камдан-кам бўладиган моддалари ёки асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар бўлимида акс эттирилиши керак бўлган ўтган даврлардаги фойда кирмайди.
Фойданинг бир қисми бюджетга солиқлар ҳамда бошқа тўловларни тўлаш учун сарфланади, қолгани эса корхона ихтиёрида қолади ва унинг фаолиятини илмий-техник, иқтисодий ва ижтимоий ривожлантиришнинг асосий манбаи бўлиб ҳисобланади. Корхона ихтиёрида қолган маблағларни кандай мақсадларга сарфлашни унинг ўзи мустақил равишда ҳал килади.
Фойда қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиғи соф даромаднинг шакллари бўлиб ҳисобланади. Уларнинг ҳар бири ташкил топиш механизми ва улардан фойдаланиш йўналишлари бўйича бир-биридан фарқ килади. Қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиғи давлат бюджетига маҳсулот сотилганидан кейин ўтказилади, бу маблағ умумдавлат ҳамда умумхалқ мақсадлари учун сарфланади. Шуни эътиборга олган ҳолда корхонада ишлаб чиқариладиган маҳсулот (товар, хизмат) ҳажми қанча кўп бўлса, улар томонидан тўланадиган ушбу солиқ тўловлари ошиб боради. Бу эса охир-оқибат маҳсулот (товар, хизмат) реализацияси ҳажмини пасайишига сабаб бўлиши мумкин. Шу боис корхона маҳсулот ишлаб чиқаришга қилинадиган харажатларини самара келтирадиган чегараларда амалга ошириши зарур.
Корхоналар ўз маҳсулотларини истеъмолчиларга сотади ва бунинг учун пул маблағлари оладилар. Лекин бу хам хали фойда олишни билдирмайди. Молиявий натижага эга бўлиш учун тушумни маҳсулот ишлаб чиқаришга кетган харажатлар, яъни таннарх билан солиштириб кўриш керак. Агар тушум таннархдан кўп бўлса, корхона фойдага эга бўлади; агар тушум таннархга тенг бўлса, у ҳолда корхона факатгина қилган харажатларини қоплаган бўлади ва фойда бўлмайди, агар харажатлар тушумдан кўп бўлса, у ҳолда корхона зарар кўради, яъни салбий молиявий натижага эга бўлади, бу корхонани қийин молиявий ахволга солиб қўяди ва инқирозга учратиши хам мумкин.
Корхоналарнинг, юқорида келтирилган, хўжалик фаолиятидан олинган даромадлари ва қилинган харажатлари асосида фойданинг қуйидаги бешта кўрсаткичлари аниқланади:
1. Маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда - бу сотишдан олинган соф тушум билан сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги тафовут кўринишида бўлади: