Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

II MODUL. INVESTITSIYA JARAYONLARINING MAZMUNI VA ASOSIY 
BOSQICHLARI 
Reja: 
1. 
Investitsiya jarayonining mazmun-mohiyati. 
2. 
Real investitsiyalarni amalga oshirish va o‘zlashtirish jarayonlari. 
3. 
Moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish xususiyatlari. 
 
1 – savol bayoni.
 Investision jarayonni mohiyatiga e’tibor qaratadigan bo’lsak 
bu barcha investision jarayonlar bilan chambarchas bog’liq bo’lib, faolyatning asosi 
hisoblangan  uzoq  muddatni  o’z  ichiga  oladi.  Shuning  uchun  bu  jarayon  bozor 
iqtisodiyoti  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  kapitalni  harakati  ishlab  chiqarish 
sohasidan  savdo  sotiq  jarayonlariga  keng  yo’l  ochiladi.  Investitsiya  jarayoni  –  bu 
investitsion  faoliyatni  amalga  oshirish  jarayoni  bo‘lib,  bevosita  investitsion 
amaliyotlar  shakllanadigan  barcha  iqtisodiy  munosabatar  majmuasidir.  Amaldagi 
qonunchilikka asosan investitsiya faoliyati – sub’ektlarning investitsiyalarini amalga 
oshirish bilan bog‘liq harakatlari majmuidir” – deb e’tirof etilgan. Mazkur faoliyatni 
davlat avvalo yagona organ sifatida qonunchiliklar, xalqaro kelishuvlar, turli davrda 
rivojlangan davlatlarning strategik siyosatlari, turli ko‘rinishdagi imtiyozlar, ularning 
ishtirokchilari  o‘rtasida  munosabatlarni  tartibga  solish  mexanizmlar  va  boshqallarni 
o‘z  ichiga  oladi.  Investitsion  jarayonni  iqtisodiy  mohiyatiga  nazar  tashlaydigan 
bo‘lsak,  avvalo  mazkur  munosabatlardagi  “iqtisodiy  asos”  ko‘proq  rol  o‘ynaydi. 
Chunki  faoliyatning  amalga  oshishidan  asosiy  maqsad  ortida  samarali  faoliyatni 
tashkil etish va ta’minlash yotadi.  
Investitsiya  faoliyatining  asosida  shu  mamlakatning  moliya  tizimining 
evolyutsion  rivojlanish  davrlari  yotadi,  uning  uchun  iqtisodiyoti  rivojlangan 
mamlakatlarning  rivojlangan  bozor  iqtisodiyotiga  nazar  tashlasak  u  yerda  faqat 
mazkur  munosabatlarning  asosiy  evolyutsion  jarayoni  bilan  bog‘liq.  Chunki  har  bir 
malakat  qonunchiligi  doimiy  ravishda  bir  yerda  to‘xtab  qolmay  doimiy  ravishda 
jahon iqtisodiyotiga mos takomillashib boriladi va bu ko‘zlangan natijani beradi. Bu 
ma’lum  davrlarni  va  takomillashtirish  mexanizmlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Samarali 
faoliyat  investitsiya  faoliyatini keng  faollashuviga bevosita ta’sir  ko‘rsatadi.  Samara 
yoki  daromad  keltiradigan  mulkiy  va  intellektual  boyliklar,  ya’ni  investitsiyalarni 
o‘ziga xos shakllari bo‘lishi mumkin, ya’ni: 
✓
 
pul  mablag‘lari,  banklardagi  maqsadli  jamg‘armalar,  paylar,  aksiyalar  va 
boshqa qimmatbaho qog‘ozlar;  
✓
 
harakatdagi  va  harakatda  bo‘lmagan  mulklar  (binolar,  inshootlar,  asbob-
uskunalar, hamda boshqa moddiy boyliklar);  
✓
 
muallliflik  huquqi,  nou-xaulardan  tashkil  topgan  mulkdorlik  huquqlari  va 
boshqa intellektual boyliklar;  
✓
 
yer  va  boshqa  tabiiy  resurslardan  foydalanish  huquqlari  hamda  mulkchilik 
huquqlari va boshqa boyliklar.  
Investitsiya  faoliyati  deganda  investitsiyalarning  turlari  va  shakllari  asosida 
tadbirkorlik, ishbilarmonlik va boshqa davlat tomonidan ta’qiqlanmagan faoliyatlarni 
barcha  investorlar  tomonidan  yo‘lga  qo‘yish  va  moliyaviy  mablag‘lar  sarflash  bilan 
bog‘liq  munosabatlar  yig‘indisi  tushuniladi.  Investitsiya  faoliyatini  fuqarolar, 
huquqiy  shaxslar  (korxonalar,  firmalar,  aksioner  jamiyatlari  va  boshqa  tipdagi  mulk 
egalari) va davlat yuritadi. Investitsiya faoliyatini yo‘lga qo‘yishda har bir mulk egasi 

---

19 
 
o‘z  manfaatini  ko‘zlab,  ya’ni  foyda  olish  va  samaraga  erishishni  ko‘zlaydi. 
Investitsiya  faoliyatini  tashkil  etishda  har  bir  mulk  egasi  ishbilarmonlikni, 
tadbirkorlikni  mohiyatini  chuqur  tushunib  yetgan  holda  ish  yuritishi  lozim. 
Investitsiya  faoliyati  bilan  shug‘ullanuvchi  mulk  egasi  tez  o‘zgaruvchan  bozor 
iqtisodiyoti  va  uning  ko‘p  qirrali  moliyaviy  munosabatlarini  har  tomonlama  anglay 
bilishi  lozim,  chunki  barqarorlashmagan  iqtisodiyotda  investor  pul  muomalasi, 
moliya  kredit  va  banklar,  soliq  siyosati  mohiyatini  chuqur  bilmay  turib,  investitsiya 
faoliyatini  tashkil  etish  risk  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  qisqa  davr  ichidagi  inqirozga 
uchrashi  mumkin.  Sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  investitsiya  faoliyati  quyidagi 
yo‘nalishlarda olib borilishiga alohida e’tibor qaratiladi:  
•
  fuqarolar,  davlatga  qarashli bo‘lmagan korxonalar,  xo‘jalik assotsiatsiyalari, 
jamoa  va  o‘rtoqlik  xo‘jaliklari  hamda  jamoa  mulkchiligi  asosida  tashkil  etilgan 
tashkilotlar, nodavlat korxonalari va muassasalari tomonidan olib borilishiga;  
•
  davlatni  ma’muriy  va  boshqaruv  bo‘linmalari,  tashkilotlari  hamda  davlat 
korxonalari va muassasalari tomonidan olib borilishiga;  
•
 chet el fuqarolari, xususiy firmalar, assotsiatsiyalar, kompaniyalar va huquqiy 
shaxslari  hamda  boshqa  xorijiy  davlatlar  va  halqaro  moliya  –  kredit  muassasalari 
tomonidan olib borilishiga;  
•
  qo‘shma  korxona  ko‘rinishida  mahalliy  va  chet  el  fuqarolari,  huquqiy 
shaxslar va davlatlar bilan hamkorlikda olib borilishiga.  
Ayni paytda tadbirkorlik va ishbilarmonlikni yo‘lga qo‘yilishi, jahon iqtisodiy 
aloqalarini  taraqqiy  etishi,  qo‘shma  korxonalarni  iqtisodiyotni barqarorlashtirishdagi 
rolini  ortishi  investitsiya  faoliyatini  to‘la  tashkil  etish  imkoniyatlarini  yaratmoqda. 
O‘z  navbatida  tadbirkorlikning  rivojlanishi,  chet  el  kapitalining  kirib  kelishi 
investitsiya  faoliyatini  tashkil  etish  yo‘nalishlarini  belgilab  bermoqda.  Bozor 
sharoitida  investitsiya  faoliyatini  kengaytirish  va  rivojlantirish  jismoniy,  huquqiy 
shaxslarni va davlatni, foyda olish maqsadida tadbirkorlik, ishbilarmonlik va boshqa 
faoliyatlarini  qaytadan  tiklashga  qaratilgan.  Bu  boradagi  asosiy  maqsad  investitsiya 
faoliyatini  tashkil  etib  iqtisodiyotni  barqarorlashtirish,  dunyo  bozoriga  kirib  borish, 
jahon  xo‘jalik  aloqalarini  mustahkamlash  va  aholi  turmush  darajasini  yaxshilash 
asosiy  maqsad  bo‘lib  hisoblanadi.  Shuning  bilan  birga  rivojlangan  mamlakatlar 
iqtisodiyoti  shundan  dalolat  beradiki,  davlatning  investitsion  strategiyasining  96 
asosiy  yo‘nalishlari  to‘g‘ri  tanlanganligidan  dalolat  beradi.  Investitsion  strategiya 
amaldagi taktikalar natijasida ko‘zlangan maqsadga erishiladi.  
Strategik faoliyat uchun turli ko‘rinishdagi imtiyozlar yaratiladi, bu esa barcha 
jarayonlarni  bir  tekisda  muvofiqlashtirish,  tartibga  solish,  nazorat  etish,  xalqaro 
kelishuvlarni  unifikatsiyalashgan  formalaridan  foydalanish  kabi  mexanizmini  ishlab 
chiqishni  talab  etadi.  Investitsion  jarayonni  mohiyatiga  ko‘ra  barcha  investitsion 
jarayonlar  bilan  chambarchas  bog‘liq  faoliyatning  asosi  bo‘lib  hisoblangan  uzoq 
muddatni  o‘z  ichiga  oladi.  Shuning  uchun  bu  jarayon  bozor  iqtisodiyoti 
rivojlanayotgan  mamlakatlarda  kapitalni  harakati  ishlab  chiqarish  sohasidan  savdo 
sotiq jarayonlariga keng yo‘l ochiladi. Chunki buning asosiy sababi:  
1.
 
investitsion mablag‘ o‘z egasidan uzoq vaqt davomida boshqa shaxsga o‘tadi; 
2.
 
bu  o‘z  navbatida  mablag‘ning  o‘z  egasidan  uzoqlashganligi  sababli 
qaytmaslik ehtimoli bo‘yicha shubha tug‘diradi;  
3.
 
risk darajasi boshqalarga nisbatan kuchli bo‘ladi;  

---

20 
 
4.
 
savdo  sohasida  ishlab  chiqarishga  nisbatan  daromadning  kelish  tezligi 
kuchayadi hamda risk darajasi ham nisbatan pastligi bilan harakterlanadi;  
5.
 
uzoq  vaqt  ichida  mablag‘  egasiga  kelayotgan  daromadlilik  darajasi  pasayib 
boradi.  
 
Mamlakatda 
ushbu 
holatlarni 
boshqarishda 
asosan 
davlatning 
muvofiqlashtiruvchi  mexanizmlari  orqali  yo’lga  qo’yiladi.  Bu  boshqaruv  avvalo 
davlatning  bosh  islohatchi  sifatidagi  roli  orqali  namoyon  bo‘ladi  va  ushbu 
jarayonning  jahon  miqyosdagi  faollashuvi  esa  sekin-astalik  bilan  bozor  iqtisodiyoti 
tamoyillariga  moslashib  boradi.  Umuman  olganda,  investitsion  jarayonning  keng 
faollashuvi  mamlakat  rivoji  va  xalq  manfaati  uchun  qolaversa,  ularning  yashash 
sharoitini yaxshilashga xizmat qiladi va rivojlantirib boradi.