Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
1  –  savol  bayoni.
  Hozirda  mamlakatimiz  iqtisodiyotini  tarkibiy  o‘zgartirish, 
tarmoqlarni  modernizatsiya qilish,  texnik  va texnologik yangilashga doir  loyihalarni 
amalga  oshirish  uchun  investitsiyalarni  jalb  qilish  borasida  bajarilayotgan  ishlar 
alohida e’tiborga loyiq. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, shu orqali 
jahon  standartlariga  javob  beradigan  mahsulot  ishlab  chiqarishga  erishish  xorijiy 
investitsiyalarni, birinchi galda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha 
qulay  shart-sharoitlar  yaratishni  talab  etadi.  Albatta,  bunday  dolzarb  vazifalarni 
amalga oshirishda erkin iqtisodiy zonalar muhim ahamiyatga ega. Ta’kidlash joizki, 
erkin  iqtisodiy  zonalarni  tashkil  etish  mamlakat  ichki  bozoridagi  iqtisodiy 
jarayonlarni faollashtirishga yo‘naltirilgan chet el sarmoyasini jalb qilish bilan birga: 
 
–  innovatsion  faoliyatni  rivojlantirish,  ilg‘or  texnologiyalarni  joriy  qilish, 
eksport,  shuningdek,  transport  va  telekommunikatsiya  infratuzilmasini  jadal 
rivojlantirish;  
–  sanoat  mahsulotlari  eksportini  qo‘llab-quvvatlash  va  valyuta  tushumini 
ko‘paytirish,  mahsulotlarning  yangi  turlarini  ishlab  chiqarishni  o‘zlashtirish,  to‘liq 
siklda mahsulot ishlab chiqaruvchi sanoat (eksport) zonalarini tashkil etish;  
– mahalliy mahsulot va xizmatlarning ichki va tashqi bozorlarda xalqaro sifat, 
sertifikatlashtirish, qadoqlash talablarini joriy etish orqali raqobatdoshligini oshirish;  
–  xom  ashyo  resurslarini  chuqur  qayta  ishlash,  yuqori  qo‘shilgan  qiymatli 
mahsulotlarni ishlab chiqarish;  
–  yangi  ish  joylarini  barpo  etish,  malakali  ishchi-muhandislar,  xo‘jalik  va 
boshqaruv  kadrlarini  tayyorlash,  malakasini  oshirish  kabi  bir  qator  muhim 
masalalarni hal qilish imkonini beradi.  
Erkin  iqtisodiy  zona  –  mintaqani  jadal  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish  uchun 
mamlakat  va  chet  el  kapitalini,  istiqbolli  texnologiya  va  boshqaruv  tajribasini  jalb 
etish  maqsadida  tuziladigan,  aniq  belgilangan  ma’muriy  chegaralari  va  alohida 
huquqiy  tartiboti bo‘lgan  maxsus  ajratilgan  hududdir. Erkin iqtisodiy  zonalar,  erkin 

---

91 
 
savdo  zonalari,  erkin  ishlab  chiqarish  zonalari,  erkin  ilmiy-texnikaviy  va  boshqa 
zonalar tarzida tuzilishi mumkin. 
Erkin  iqtisodiy  zonalar  mamlakatni  xalqaro  mehnat  taqsimoti  jarayonlariga 
yanada  chuqurroq  jalb  qilish,  ya’ni  eksportbop  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishni 
ko‘paytirish  hamda  shu  orqali  valyuta  tushumini  oshirishda  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi.  Shu  bilan  birga,  erkin  iqtisodiy  zonalar  mamlakat  ichki  bozorlarini  import 
o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bilan ta’minlash hamda shu hududda chet el sarmoyasi 
yordamida  yuqori  sifatli  mahsulot  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  imkonini  beradi. 
Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning muhim maqsadi ma’lum hudud yoki ishlab 
chiqarish  sohasini  iqtisodiy  rivojlantirishni  rag‘batlantirish,  shuningdek,  bozor 
iqtisodiyotiga  o‘tish  davrida  erkin  iqtisodiy  zonalardan  iqtisodiyotni  modernizatsiya 
qilishning  hududiy  uslubi  sifatida  foydalanishdir.  Xalqaro  tajriba  shuni 
ko‘rsatmoqdaki,  bugun  erkin  iqtisodiy  zonalardan  nafaqat  sarmoyalarni  jalb  qilish, 
balki hududiy iqtisodiy siyosat vositasi sifatida ham foydalanilmoqda.  
Mamlakatimizda  erkin  iqtisodiy  zonalar  tashkil  etish  va  ular  faoliyatiga  doir 
munosabatlar  “Erkin  iqtisodiy  zonalar  to‘g‘risida”gi  O‘zbekiston  Respublikasi 
Qonuni bilan tartibga solinadi. Oliy Majlis Senatining o‘n to‘qqizinchi yalpi majlisida 
ma’qullangan  “Erkin  iqtisodiy  zonalar  to‘g‘risida”gi  O‘zbekiston  Respublikasi 
Qonuniga  o‘zgartish  va  qo‘shimchalar  kiritish  haqida”gi  Qonun  bilan  esa  amaldagi 
qonunning  erkin  iqtisodiy  zonalarni  tashkil  etish  tartibi,  ularning  turlari,  mazkur 
zonalar  ishtirokchilariga  qo‘shimcha  imtiyoz  va  preferensiyalar  berish  mexanizmi, 
erkin  zonalar  hududida  amalga  oshiriladigan  faoliyat  turlariga  tegishli  o‘zgartish  va 
qo‘shimchalar kiritildi
32
.  
Mazkur  qonun,  mohiyat  e’tiboriga  ko‘ra,  mamlakatimizning  dunyo  bozoriga 
integratsiyalashuvida muhim hujjat bo‘lib, uning “Erkin iqtisodiy zonani tuzish” deb 
nomlangan 
3-moddasiga 
erkin 
iqtisodiy 
zona 
O‘zbekiston  Respublikasi 
Prezidentining  qarori  bilan  tashkil  etilishi,  erkin  iqtisodiy  zonaning  maqomi, 
shuningdek,  uning  qancha  muddatga  tashkil  etilishi  mazkur  zonani  tashkil  etish 
to‘g‘risidagi  qaror  bilan  belgilanishi,  erkin  iqtisodiy  zonaning  faoliyat  ko‘rsatish 
muddatini  uzaytirish  belgilangan  muddat  tugashidan  kamida  uch  yil  oldin  Prezident 
qarori  bilan  amalga  oshirilishi  kiritildi.  4-moddada  esa  erkin  iqtisodiy  zonaning 
maqomi  uni  tashkil  qilish  to‘g‘risidagi  qarorda  belgilangan  muddat  tugaganda,  uni 
tashkil etish to‘g‘risidagi qarorda nazarda tutilgan vazifalar bajarilmaganda tugatilishi 
belgilandi.  Shu  bois,  qonunning  7-moddasida  erkin  industrial-iqtisodiy  zona  ham 
erkin ishlab chiqarish zonalari turlaridan biri sifatida belgilandi.  
Amaldagi  qonunchilikni  iqtisodiy  zonalarni  tashkil  etish  va  ularning  faoliyat 
yuritishi  tajribasi  bilan  muvofiqlashtirish  maqsadida  qonunning  “Erkin  iqtisodiy 
zonaning  byudjeti”  nomli  17-moddasiga  ham  tegishli  o‘zgartishlar  kiritildi.  Unga 
ko‘ra, erkin iqtisodiy zonaning byudjeti erkin iqtisodiy zonaning Ma’muriy kengashi 
boshqaruvi  va  foydalanuvida  bo‘lgan  yer,  bino  va  inshootlarni  ijaraga  berishdan, 
xizmatlar  ko‘rsatishdan  keladigan  tushumlar  va  qonun  hujjatlarida  taqiqlanmagan 
boshqa tushumlardan shakllantirilishi belgilandi.  
Erkin  iqtisodiy  zona  hududiga  chet  el  fuqarolari  va  fuqaroligi  bo‘lmagan 
shaxslarning  kirishi,  undan  chiqishi  va  shu  hududda  bo‘lishining  O‘zbekiston 
 
32
 
“Эркин  иқтисодий  зоналар  тўғрисида”ги  Ўзбекистон  Республикасининг  қонуни.  Тошкент  ш.,  1996  йил  25 
апрель, 220-I-сон.  
 

---

92 
 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan soddalashtirilgan tartibi 
o‘rnatilganini inobatga olib, qonunning 18-moddasiga erkin iqtisodiy zona hududida 
chet  el  fuqarolari  va  fuqaroligi  bo‘lmagan  shaxslarning  kirish,  chiqish  va  shu 
hududda  bo‘lishining  soddalashtirilgan  tartibi  qonun  hujjatlarida  belgilanishi  qayd 
etildi.  Yuqoridagi  Farmonga  muvofiq,  “Navoiy”  erkin  industrial-iqtisodiy  zonasi 
faoliyatini  tezkor  boshqarish  Direksiya  tomonidan  amalga  oshirilishi  belgilangani 
bois, qonunning 20-moddasiga ham tegishli o‘zgartishlar kiritildi. Bu erkin industrial-
iqtisodiy  zona  faoliyatini  muvofiqlashtirish  davlat  organlari  vakillaridan  tashkil 
etiladigan va shaxsiy tarkibini Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan Ma’muriy kengash 
tomonidan  amalga  oshirilishi  belgilangani  haqidagi  norma  bo‘lib,  qonunda  erkin 
iqtisodiy  zonaning  Ma’muriy  kengashi  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasi  tomonidan  tuzilishi  belgilab  qo‘yildi.  Shuningdek,  mazkur  Farmonda 
belgilangan  erkin  iqtisodiy  zonalarni  tashkil  etish  va  faoliyat  ko‘rsatish  tajribasi 
talablariga  qonunning  “Erkin  iqtisodiy  zona  hududida  xo‘jalik  faoliyati 
qatnashchilarini 
ro‘yxatdan 
o‘tkazish” 
nomli 
25-moddasi 
qoidalarini 
muvofiqlashtirish  hamda  qonunchilik  hujjatlarini  bir  xil  talqin  qilishni  ta’minlash 
maqsadida mazkur moddaga ham bir qator aniqliklar kiritilganini ta’kidlash joiz.  
Mamlakatimizda  ushbu  maqsadlarga  erishish,  shuningdek,  erkin  iqtisodiy 
zonalar  faoliyatidagi  xalqaro  tajribalar  afzalliklarini  iqtisodiy  tuzilmaga  joriy  qilish 
maqsadida Prezidentning 2008 yil 2 dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin industrial-
iqtisodiy  zona  tashkil  qilish  to‘g‘risida”gi  Farmoniga  asosan  “Navoiy”  erkin 
industrial-iqtisodiy  zonasi  tashkil  etildi.  Prezident  farmoniga  ko‘ra,  erkin  industrial-
iqtisodiy  zonaning  faoliyat  ko‘rsatish  muddati  30  yilni  tashkil  etadi,  bu  muddat 
keyinchalik  uzaytirilishi  mumkin.  Erkin  industrial-iqtisodiy  zona  faoliyatini 
muvofiqlashtirish  va  davlat  boshqaruvi  funksiyasini  amalga  oshirish,  shuningdek, 
tezkor  boshqarish  maqsadida  Ma’muriy  kengash  va  erkin  industrial-iqtisodiy  zona 
direksiyasi tashkil etilgan.  
 “Navoiy”  erkin  industrial-iqtisodiy  zonasi  2008  yil  dekabrdagi  Prezident 
farmoniga  asosan  tashkil  qilindi  va  faoliyat  muddati  30  yil  qilib  belgilangan,  biroq, 
bu  muddatni  uzaytirish  imkoniyati  saqlab  qolingan.  “Navoiy”  erkin  industrial-
iqtisodiy zona 564 ming gektar maydonga joylashgan bo‘lib, ushbu davr mobaynida 
bu  yerda  imtiyozli  bojxona,  soliq  va  valyuta  tartibi  amal  qiladi,  kirish-chiqish  va  u 
yerda  turish  qoidalari  soddalashtirilgan  tartibda  yuritiladi.  Shu  bilan  birga,  eng  kam 
sarmoya 3 mln. Yevroni tashkil etsa, soliq imtiyozi qo‘llanilishi belgilangan. Bundan 
tashqari,  “Navoiy”  erkin  industrial-iqtisodiy  zonasi  hududida  alohida  huquqiy  rejim 
belgilangani, shuningdek, uning ishtirokchilariga xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish 
chog‘ida  beriladigan  imtiyoz  va  preferensiyalarning  aniq  ro‘yxati  ko‘rsatilgani 
inobatga  olinib,  amaldagi  qonunga  erkin  iqtisodiy  zona  tashkil  etish  to‘g‘risidagi 
qarorda qo‘shimcha kafolat va imtiyozlar ko‘rsatilishi mumkinligi kiritildi.  
Erkin  iqtisodiy  zonaning  boshqa  turlaridan  farqli o‘laroq,  bu hududda  alohida 
imtiyozli  bojxona,  valyuta  va  soliq  rejimlari  davlat  tomonidan  ta’minlanadi.  Eng 
muhimi,  uning  hududidagi  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  faoliyatining  asosiy 
yo‘nalishi zamonaviy, xorijiy yuqori unumli asbob-uskunalar va texnika, texnologik 
liniyalar  hamda  modullar,  innovatsiya  texnologiyalarini  joriy  etish  hisobiga  yuqori 
texnologiyali, jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng ko‘lamda ishlab 
chiqarishdan iborat.  

---

93 
 
Tashqi  bozorlarda  talab  katta  bo‘lgan,  yuqori  qo‘shilgan  qiymatli 
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan mineral-xom ashyo va 
qishloq  xo‘jaligi  resurslarini  chuqur  qayta  ishlash  bo‘yicha  zamonaviy  ishlab 
chiqarishlarni  tashkil  etishga  xorijiy  va  mahalliy  investitsiyalarni  jalb  etish  uchun 
qulay  sharoitlarni  yaratish,  shuningdek,  Samarqand,  Buxoro,  Farg‘ona  va  Xorazm 
viloyatlarining  ishlab  chiqarish  hamda  resurs  salohiyatidan  kompleks  va  samarali 
foydalanish,  shu  asosda  yangi  ish  o‘rinlari  tashkil  etish  hamda  aholi  daromadlarini 
oshirish  maqsadida  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Shavkat  Mirziyoevning 
2017  yil  12  yanvardagi  “Urgut”,  “G‘ijduvon”,  “Qo‘qon”  va  “Hazorasp”  erkin 
iqtisodiy zonalarini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-4931-sonli Farmoni qabul qilindi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Shavkat  Mirziyoevning  2017  yil  3 
maydagi PF-5032-sonli Farmoniga asosan, Qoraqalpog‘iston Respublikasida “Nukus-
farm”,  Jizzax,  Namangan,  Sirdaryo,  Surxondaryo  hamda  Toshkent  viloyatlarida 
“Zomin-farm”,  “Kosonsoy-farm”,  “Sirdaryo-farm”,  “Boysunfarm”,  “Bo‘stonliq-
farm” va “Parkent-farm” erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etildi. 
2008 yilda 1 ta, 2012-2013 yillarda 2 ta, so‘nggi ikki yil mobaynida esa 18 ta  
yangi  erkin  iqtisodiy  zonalar  tashkil  etildi  (6.1  -  jadval).  Shunisi  ahamiyatliki,  ular 
yordamida  turli  hududlarda  muayyan  bir  faoliyatni  yanada  rivojlantirish,  itisodiyot 
tarmoqlariga  xorijiy  investorlarni  yanada  ko‘proq  jalb  etish  imkoni  tug‘ildi. 
O‘zbekistonda  erkin  iqtisodiy  zonalarlarga  mahalliy  va  xorijiy  investorlarni  jalb 
qilish  uchun  zaruriy  qonunchilik  asoslari,  soliq  va  bojxona  imtiyozlari  va  turli 
preferensiyalar tizimi shakllantirilgan.