Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Mk = XK / BS  
Bu yerda: 
XK
 – xususiy  kapital,  
BS
 – balans  jami  
Mazkur ifoda balans jamida o‘z mablag‘lari manbasi qanchani tashkil etishini 
belgilaydi.  Ya’ni,  jami  mablag‘lar  tarkibida  investorga  tegishli  bo‘lgan  mablag‘ 
qanchani tashkil etishini o‘rganish bank uchun juda muhim ko‘rsatkich hisoblanali  
 
4. O‘z aylanma mablag‘larining mavjudligi (NSOS).  
NSOS= XK + UMKQ – UMA 
 
Bu yerda: 
 
XK
 – xususiy kapital 
 
UMKQ – 
uzoq muddatli kredit va qarzlar 
 
UMA – uzoq
 muddatli aktivlar 
O‘z  aylanma  mablag‘larining  mavjudligini  aniqlashda  mazkur  ifoda  uzoq 
muddatli  aktivlarni  o‘z  va  qarz  (uzoq  muddatli)  mablag‘lari  hisobiga 
moliyalashtirilishidagi 
ijobiy 
farqlanish 
darajasi 
bilan 
belgilanadi. 
“O‘zsanoatqurilishbank”  ATB  tizimida  kreditlash  va  unga  tenglashtirilgan 
operatsiyalarni  amalga  oshirishda  kreditga  layoqatlikni  baholashdan  tashqari  tahliliy 
tavakkalchilikni  baholash  tizimi  (Skoring  tahlil  tizimi)dan  ham  keng  foydalaniladi. 
Amaldagi  uslubiy  tartibga  muvoffiq  analitik  hisob-kitoblar  natijasi  talabga  javob 
berganda  bank  tomonidan  korxonalarga  kredit  ajratiladi.  Bank  tomonidan 
korxonalarning  kreditga  layoqatliligini  baholashda  kredit  inspektorlari  tomonidan 
asosiy  e’tibor  beradigan  jihat  bu  balans  likvidliligi  yoki  nolikvidliligi  masalasidir. 
Buning  zaruriy  jihati  shundaki,  nolikvid  balansga  ega  bo‘lgan  korxonalarga  qolgan 
mezonlar  yaxshi  chiqqan  holatda  ham  bank  krediti  ajratilmaydi.  Balans  likvidliligi 
o‘z aylanma mablag‘lari naqdligini mavjud bo‘lishiga qarab baholanadi.  
Amalda  o‘z  aylanma  mablag‘lari naqdligining  pastligi  bu korxona  likvidliligi 
yuqori bo‘lgan aktivlarni qarz hisobiga shakllantirganligidan dalolat beradi. Hozirda 
qo‘llanilib  kelinayotgan  tartiblarda  kreditga  layoqatliligini  ayrim  jihatlarigagina  o‘z 
aksini  topganligini  hisobga  oladigan  bo‘lsak,  bu  taomillar  umumiy  kredit  qarorlari 
yuzasidan  yakuniy  xulosaga  kelishga  to‘la  imkon  bermaydi.  Shu  sababli, 
korxonaning  kreditga  layoqatliligini  tahlil  etishda  kompleks  tahlilni  amalga  oshirish 
zarur  deb  o‘ylaymiz.  Kreditga  layoqatlilikning  baholashning  kompleks  tahlili 
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  

---

197 
 
- korxona likvidlilik ko‘rsatkichlari va balans likvidligi tahlili;  
- korxona mablag‘lari aylanishini tahlili;  
- korxona faoliyati samaradorlik ko‘rsatkichlari tahlili;  
- moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari tahlili;  
- skoring modeli bo‘yicha kreditga layoqatlilikni baholash metodi. 
- korxona likvidlilik ko‘rsatkichlari va balans likvidliligi tahlili.  
 
Balans  likvidliligi  tahlili  korxonalarning  kreditga  layoqatliligini  tahlilida 
muhim  bosqichlardan  biri  hisoblanadi.  Balans  likvidliligi  korxonaning  har  xil 
majburiyatlarini  tegishli  aktivlar  bilan  qoplay  olish  qobiliyatini  bildiradi.  Aylanish 
ko‘rsatkichlari  korxonaning  o‘z  mablag‘laridan  foydalanish  samaradorligini 
ko‘rsatadi.  Korxona  aktivlarining  har  bir  turlari  bo‘yicha  aylanish  turlari  yuqori 
bo‘lsa,  shunga  mos  ravishda  kreditga  layoqatligi  va  ulardan  foydalanish 
samaradorligi  ham  yuqori  bo‘ladi.  Amaliyotda  kreditga  layoqatliligini  baholashda 
qo‘yidagi koeffitsiyentlardan foydalanamiz:  
•
 korxonaning joriy aktivlari aylanish ko‘rsatkichlari;  
•
 korxonaning debitorlik qarzlari ko‘rsatkichlari;  
•
 korxonaning kreditorlik qarzlari ko‘rsatkichlari;  
•
 tovar moddiy zahiralari aylanuvchanligi.  
Korxonaning  joriy  aktivlari  aylanish  koeffitsiyenti  –  aktivlardan  foydalanish 
samaradorligini  va  aylanish  tezligini  ko‘rsatadi.  Kak=MST  /Aktivlarning  o‘rtacha 
yillik qiymati (Ayb+Ayo/2) Korxona debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti – 
debitorlik  qarzlari  aylanishi  tezligini  va  davrini  ifodalaydi.  Kdm=MST  /Debitorlik 
majburiyatlari  o‘rtacha  yillik  qiymati  (Dmdb+Dmdo/2)  Korxona  kreditorlik  qarzlari 
aylanish  koeffitsiyenti  –  kreditorlik  qarzlarining  aylanish  tezligini  va  davrini 
ifodalaydi.  Kkm=MST  /  Kreditorlik  majburiyatlari  o‘rtacha  yillik  qiymati 
(Dmdb+Dmdo/2)  Korxona  tovar-moddiy  zahiralari  aylanishi  koeffitsiyenti  Tovar-
moddiy  zahiralaridan  foydalanish  natijaviyligini  ifodalaydi.  Ktmz=MST  /  Tovar 
moddiy  zaxiralar  o‘rtacha  yillik  qiymati  (Tmzb+Tmzo/2)  Korxona  faoliyati 
samaradorlik  ko‘rsatkichlari  tahlili.  Korxona  faoliyati  foydaliligiga  rentabellik 
ko‘rsatkichlari  yordamida  baho  beriladi.  Rentabellik  ko‘rsatkichlarining  yuqori 
bo‘lishi, uning natijasida yuqori foyda hisobidan har hil ko‘rinishdagi aktivlarni sotib 
olish  imkoniyati  yuzaga  keladi.  Quyidagi  eng  muhim  rentabellik  koeffitsiyentlarini 
keltirib o‘tamiz:  
•
  joriy  aktivlar  rentabellik  ko‘rsatkichi  (ROA).  Bir  so‘mlik  korxona  joriy 
aktiviga to‘g‘ri keladigan sof foydani ko‘rsatadi. Kar=Sof foyda (270-satr 2-shakl) / 
Joriy aktivlar (390 satr,1-shakl). 
•
  xususiy  kapital  rentabellik  ko‘rsatkichlari  (ROE).  Bir  so‘mlik  korxona 
xususiy kapitaliga to‘g‘ri keladigan sof foydani aks ettiradi. Kar=Sof foyda / Xususiy 
capital.  
•
  sotish  rentabellik  ko‘rsatkichi  (ROS).  Korxona  savdo  faoliyati 
samaradorligini ko‘rsatadi. Kar=Yalpi foyda / mahsulot sotishdan sof tushum.  
Moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari tahlili. Bu ko‘rsatkich korxona moliyaviy 
mustaqil  yoki  qaramliligini  ifodalaydi.  Mablag‘lar  tarkibida  qarz  mablag‘lari  ulushi 
yuqori bo‘lishi, moliyaviy barqarorlik pasayishiga olib keladi. Korxonaning kreditga 
layoqatligini baholashda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar qo‘yidagilar:  

---

198 
 
•
 mustaqillik koeffitsiyenti – jami mol-mulk qiymatida xususiy kapital ulushini 
ko‘rsatadi.  Ushbu  koeffitsiyentning  0,5  dan  yuqori  bo‘lishi  korxonaning  moliyaviy 
barqarorligini 0,5 dan past bo‘lishi moliyaviy qaramligini bildiradi. Kmus = Xususiy 
kapital / jami mol – mulk qiymati.  
•
 qarz va o‘z mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat koeffitsiyenti – xususiy kapital va 
qarz  mablag‘lari  o‘rtasidagi  nisbatni  ko‘rsatadi.  Kqo‘mn  =  Majburiyatlar  /  Xususiy 
kapital. 
•
  xususiy  kapital  harakatchanlik  koeffitsiyenti  –  xususiy  kapital  tarkibida  o‘z 
oborot mablag‘lar ulushini ko‘rsatadi. Bu koeffitsiyent normativi Kxkxk > 0,2 yuqori 
bo‘lish kerak. Kqo‘mn = O‘z oborot mablag‘lari. 
 
Yuqorida  keltirib  o‘tilgan  koeffitsiyentlardan  oqilona  foydalanish  orqali 
korxonalarni moliyaviy layoqatliligini aniqlash va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.