Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
2  –  savol  bayoni.
  Zamonaviy  sharoitda  shunday  vaziyat  yuzaga  keldiki, 
korxonalar,  loyihalash  va  ilmiy-tadqiqot  institutlari,  banklar  va  boshqa  tijorat 
tashkilotlari  investitsiyalarni  iqtisodiy  asoslashning  zamonaviy  uslubiyoti  bilan 
qurollanmaganligi  ulardan  foydalanish  samaradorligiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatmoqda. 
So‘nggi  yillarda  iqtisodiy  adabiyotlarda  investitsiyalarni  iqtisodiy  asoslash 
uslubiyotiga  bag‘ishlangan  ko‘pgina  masalalar  yoritib  kelinmoqda.  Shu  boisdan 
tijorat  tashkilotlari  uchun  ma’qul  va  tushunarli  bo‘lgan  hamda  xalqaro  amaliyotni 
hisobga oluvchi investitsiyalarni iqtisodiy asoslashning umumtanolingan uslubiyotini 
ishlab chiqish nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.  
Kapital 
qo‘yilmalarni 
iqtisodiy 
samaradorligi 
ularni 
foydalanish 
ko‘rsatkichlaridan  bo‘lib,  mablag‘larni  ijtimoiy-ishlab  chiqarishning  u  yoki  bu 
tarmog‘iga sarf qilishdan tutiladigan maqsad bo‘lib hisoblanadi. 
Davlat  kapital  qo‘yilmalarni  xalq  xo‘jaligini  turli  sohalariga  sarflar  ekan, 

---

144 
 
albatta  uning  yordamida  ishlab  chiqarishni  kengaytirishni,  ya’ni  ishlab  chiqarish 
quvvatlarini  ishga  solishni,  va  shu  orqali  mahsulotlarini  miqdorini  ko‘paytirishni, 
uning sifatini yaxshilash, raqobatbardoshliligini oshirishni maqsad qilib qo‘yadi. 
  Ana shu qo‘yilayotgan maqsadlarga erishishni turli yo‘llari mavjud: 
1.
 
kapital  qo‘yilmalarni  iqtisodiy  asoslangan  yo‘nalishlarga  sarflash  va  ularni 
mintaqalar bo‘yicha optimal joylashtirish;  
2.
 
korxona  va  tashkilotlarda  milliy  iqtisodiyot  va  chet  el  texnikasini  oxirgi 
yutuqlari  asosida  ishlangan  texnika  va  texnologiyalarni  qurilishni  va  ishlab 
chiqariladigan  mahsulotlarni  sifatini  oshirish,  mehnat  unumdorligini,  mahsulot 
tannarxini va foydalilik darajasini o‘sishini ta’minlash;  
3.
 
qurilishni  jadallashtirish  va  ishlab  chiqarishga  yangi  quvvatlarni  kiritish, 
qurilishlarni sifatli ishlangan texnik loyihalar bilan ta’minlash;  
Kapital  qo‘yilmalarni  umumiy  miqdorida  ishlab  turgan  korxonalarni  qayta 
qurishga  ketadigan  sarflarni  ulushini  ko‘paytirish  –  ularni  iqtisodiy  samaradorligini 
muhim ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Ammo korxonalarni qayta qurish har bir aniq 
holatida chuqur iqtisodiy asoslashni talab qiladi.  
Korxonalarni  qayta  qurishga  sarflayotgan  kapital  qo‘yilmalarni  iqtisodiy 
samaradorligini aniqlashda qayta qurishgacha bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar undan 
keyingi iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Sanoat korxonalarini qayta qurish 
ishlab  chiqarishni  texnik  darajasini  oshirishni,  uskunalarni  unumdorligini  o‘stirishni 
va  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  o‘sishini  ko‘zda  tutadi.  Qayta  qurish  natijasida 
mahsulot ishlab chiqarishni o‘sishi korxona foydasini pasayishiga olib keladi, ammo 
mahsulot  tannarxini  pasayishiga  olib  kelmaydi.  Bunday  holatda  qayta  qurishni 
iqtisodiy  samaradorligi  foyda  summasini  o‘sishi  (
∆D
)  zarur  bo‘lgan  kapital 
qo‘yilmalarning birligi nisbati (K) bilan aniqlanadi: 
        
Loyiha  yechimlarini  iqtisodiy  samaradorligini  oshirish  uchun  dastlab  ishlab 
turgan  korxona  va  inshoatlarni  rekonstruksiya  qilish  va  yangilarini  qurishni 
zarurligini  va  maqsadga  muvofiqligini  texnik-iqtisodiy  asosnomalari  (TIA)  ishlab 
chiqiladi. Bunday texnik-iqtisodiy asosnomalar rejalarga kiritiladigan har bir qurilish 
bo‘yicha ishlab chiqilishi lozim. 
Yirik  korxonalar  bo‘yicha  texnik-iqtisodiy  asosnomalar  loyiha  tashkilotlari 
tomonidan  ishlanadi.  Texnik-iqtisodiy  asosnomalarda  odatda:  tegishli  tarmoqlarda 
quvvatlarning  o‘sishini  ta’minlovchi  loyihalashtirilayotgan  korxonalarni  ahamiyatini 
xususiyatlari;  korxonani  mo‘ljallayotgan  quvvatlarni  va  mahsulot  xillarini  asoslash; 
zarur  kapital  qo‘yilmalar  hisob-kitobi;  kapital  qo‘yilmalardan  kutilayotgan  iqtisodiy 
samaradorlik 
va 
mo‘ljallanayotgan 
qurilishning 
asosiy 
texnik-iqtisodiy 
ko‘rsatkichlari  o‘z  aksini  topishi  lozim.  Asosiy  ko‘rsatkichlardan  tashqari  kapital 
qo‘yilmalarni  iqtisodiy  samaradorligini  asoslash,  ularni  o‘zini  oqlash  muddatlarini 
hisoblash;  loyiha  yechimlarini  iqtisodiy  baholash  uchun  qo‘shimcha  va  yordamchi 
texnik-iqtisodiy ko‘satkichlar ham qo‘llaniladi. 
Ularni  qatoriga  ishlab  chiqarish  maydonining  1  m  kvadratiga  mahsulot  ishlab 
chiqarish,  imorat  va  inshoatlarning  qurilish  kubaturasini  ko‘rsatuvchi  miqdor 
koeffitsiyenti  va  boshqalar  zarur  bo‘ladi.  Sanoat  korxonalarini  loyihalashda  ishlab 

---

145 
 
chiqarish  maydonlaridan  maqsadga  muvofiq  foydalanish,  imoratlar  xillarini  to‘g‘ri 
tanlash  ancha  sezilarli  iqtisodiy  samara  berishi  mumkin.  Kapital  qurilish  ishlarining 
yuqori  sifat  darajasiga  erishishda  qurilish  sifati  yuzasidan  olib  boriladigan  nazorat 
muhim  o‘rin  egallaydi.  Qurilish  sifati  yuzasidan  nazorat  qurilish-montaj  ishlarining, 
shuningdek,  qurilish  materiallari  va  buyumlarining  muvofiqligini  tekshirishni 
anglatadi.