Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

3 – savol bayoni.
 Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi 
nafaqat milliy  iqtisodiyotning o’sish sur’atlarini jadallashtirishda, balki bugungi kun 
uchun dolzarb hisoblangan aholini ish bilan ta’minlash va turmush darajasini oshirish 
masalalarini  hal  etishda  ham  etakchi  o’rin  tutmoqda.  Kichik  biznesning  ixcham  va 
harakatchanligi, bozor kon’yunkturasi o’zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga tez 
moslasha olishi uni jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf 
etish  va  inqirozdan  keyin  iqtisodiyot  tarmoqlarini  barqaror  sharoitda  yangi  ish 
o’rinlarini  yaratish  va  aholi  daromadini  oshirish  borasida  eng  qulay  va  maqbul 
vositaga  aylantirmoqda.  Milliy  iqtisodiyotning  o‘sish  sur’atlarini  jadallashtirishda 
dolzarb  masala  hisoblangan  aholini  ish  bilan  ta’minlash  va  turmush  darajasini 
oshirish  masalalarini  hal  etishda  ham  etakchi  o‘rin  tutmoqda.  Kichik  biznesning 
ixchamligi,  bozor  kon’yunkturasi  o‘zgarishlari  va  iste’molchilar  ehtiyojlariga  tez 
moslasha  olishi,  iqtisodiyot  tarmoqlarini  barqaror  sharoitda  yangi  ish  o‘rinlarini 
yaratish  va  aholi  daromadini  oshirish  borasida  eng  qulay  va  maqbul  vositaga 
aylantirmoqda.  
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o‘zining iqtisodiyotimizdagi o‘ta muhim 
va  salmoqli  hissasi,  roli  va  ta’siri  boshqa  hech  bir  soha  va  yo‘nalish  o‘rnini  bosa 
olmaydigan  katta  ahamiyati  bilan  davlat  va  jamiyatimiz  rivojida  alohida  o‘rin 

---

112 
 
egallaydi
42
.  Kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikning  izchil  rivojlanib  borishini 
ta’minlash  orqali  mamlakatimizda  jamiyatimizning  ijtimoiy-siyosiy  tayanchi  va 
poydevori  bo‘lgan  o‘rta  sinfning  shakllanishiga  va  uning  tobora  mustahkam  bo‘lib 
borishiga erishilmoqda. Shunday ekan, endilikda kichik biznesni nafaqat son jihatdan 
ko‘paytirish, balki uni avvalo sifat jihatdan ham rivojlantirishimiz, bu borada oddiy 
ishlab  chiqarishdan  ichki  va  tashqi  bozorga  yo‘naltirilgan  murakkab,  yuksak 
texnologiyaga  asoslangan  ishlab  chiqarishga  o‘tish  masalasiga  alohida  e’tibor 
qaratishimiz  darkor.  Yurtimizda  fan,  ta’lim  va  ishlab  chiqarishning 
integratsiyalashuvini  yanada  chuqurlashtirish,  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik 
sub’ektlarining  innovatsion  rivojlanish  yo‘llarini  ishlab  chiqish  orqali  ilm-fan  va 
ishlab chiqarish o‘rtasida o‘zaro foydali aloqalarni mustahkamlashga bo‘lgan e’tibor 
yildan-yilga  oshib  bormoqda.  Shunday  ekan,  bunday  sharoitda,  xususiy  tadbirkorlik 
va  kichik  biznesning  milliy  iqtisodiyotni  rivojlantirishdagi  ahamiyati  quyidagilarda 
namoyon bo‘ladi:
 
 
- xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tezkorlikni ta’minlab, 
ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan koorperatsiyani yaratadi, 
bularsiz yuksak samaradorlikni ta’minlab bo‘lmaydi;  
-  bozor  uchun  zarur  bo‘lgan  raqobatchilik  muhitini  yaratadi,  hamda  o‘zgarib 
turadigan  bozor  talabiga  moslab  tezda  ishlab  chiqarish  turini  o‘zgartirib  olish 
qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi;  
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning xususiyatlari (muomala kapitalining 
kichikligi, uning tez aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tezda almashtirish 
imkoniyatlari  va  b.q.)  uning  bir  qancha  afzalliklarga  ega  bo‘lishi  imkoniyatlarini 
yaratadi:  
-  izlanish,  yangi  mahsulotlarni  maromiga  etkazish  va  o‘zlashtirish,  ularni 
talabning tez o‘zgarib turish xatarini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda ishlab 
chiqarish;  
-  tezkor  texnik  servisning  ishonchligi  va  iste’molchilar  bilan  mustahkam 
aloqalar o‘rnatish;  
-  ishlab  chiqarishni  moslashuvchan  tarzda  tashkil  etish  va  mahsulot  sotishni 
bozor talablariga, hamda bozor vaziyatlari o‘zgarishlariga muvofiq olib borish;  
- ortiqcha ish kuchini o‘ziga singdirish;  
-  boshqarishning  oddiyligi,  katta  ma’muriy  apparatning  yo‘qligi,  qurilish  va 
loyiha  quvvatlarini  o‘zlashtirishda  qisqa  muddat,  kapital  sarflarining  tez  o‘zini 
oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tezlik;  
- xom ashyo va mehnat resurslari, ishlab chiqarish chiqindilaridan to‘liqroq va 
samaraliroq foydalanish.  
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni hamda u bilan bog‘liq barcha narsalar 
zamonaviy ijtimoiy ishlab chiqarish tashkiliy tuzulmasini muhim va tarkibiy qismini 
tashkil  etadi.  Shuning  uchun  ham  davlatimiz  iqtisodiyotini  rivojlantirishda  kichik 
biznes  va  xususiy  tadbirkorlikka  muhim  o‘rin  ajratilib,  ularga  davlat  tomonidan 
qo‘llab-quvvatlab kelinmoqda.  
Kichik  biznesni  yanada  rivojlantirish  istiqbollarini  quyidagilarda  ko‘rish 
mumkin:  
 
42
  Karimov  I.A.  Mamlakatimizni  modernizatsiya  qilish  yo’lini  izchil  davom  ettirish  –  taraqqiѐtimiz-ning  muhim 
omilidir‖.  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilingan  kunning  18  yilligiga  bag’ishlangan  tantanali 
yig’ilishdagi ma’ruzasidan. Xalq so’zi, 2010 yil 8 dekabr. 

---

113 
 
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati uchun yanada qulay 
muhit yaratish;  
-  huquq  va  manfaatlarini  himoya  qilishni  kuchaytirishga  yo‘naltirilgan 
normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish; 
-  moliya-xo‘jalik  faoliyatiga  davlat  va  nazorat  tuzilmalarining  aralashuvini 
keskin  kamaytirish,  tashkil  etish  tartibini  soddalashtirish  va  faoliyat  yuritishning 
moddiy-texnik shart-sharoitlarini ta’minlash;  
-  soliq  va  boshqa  to‘lovlar  borasida  engilliklar  yaratish,  hisobot  topshirish 
tizimini takomillashtirish, kreditlash mexanizmini yanada takomillashtirish;  
- xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish;  
- tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi ishtirokini kengaytirish;  
- ilg‘or ilm-fan yutuqlariga asoslangan KB va XTni rivojlantirishga keng yo‘l 
ochib berish, imtiyozlar va qulay sharoitlar tizimini yanada rivojlantirish;  
Qaysi  hududda  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  rivojlanishida 
ustuvorlikka  erishilsa,  shu  hudud  ijtimoiy-iqtisodiy  tomondan  barqaror  rivojlanadi. 
Bu  esa,  o‘z  navbatida,  yangi  ish  joylari  yaratish  va  shu  orqali  aholini  bandligini 
shakllantirish  muammosini  hal  etilishiga  erishishni,  aholi  daromadlarini  oshirishni 
hamda turli tarmoq sohalari o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalarning mustahkamligini 
ta’minlaydi. Kichik biznesning imkoniyatlaridan samarali foydalanish deganda tabiiy 
va  moddiy  resurslarni  eng  kam  jalb  etgan  va  tejamli  foydalanishni  tashkil  eta  olish 
qobiliyati  tushuniladi.  Kichik  biznesda  tadbirkorlik  g‘oyalari,  muammolarning 
echimiga innovatsion yondoshuvlar juda tezlik bilan amaliyotga tatbiq etiladi. Kichik 
biznes  va  xususiy  tadbirkorlikda  yuqori  samaradorlikni  ta’minlovchi  asosiy 
motivatsiya  –  bu  tadbirkorlik  sub’ektlarining  o‘z  daromadlarini  oshirish,  ularning 
moddiy va moliyaviy resurslari, munosib mutaxassislik, kasb-kor, ma’lumot darajasi 
va  boshqa  jihatlari  bilan  aniqlanuvchi  jamiyatdagi  o‘rta  mulkdorlar  qatlamiga 
mansubligini belgilab beruvchitegishli mavqega erishish hisoblanadi. 
Har  bir  iqtisodiy  maydonning  ichki  iqtisodiy  salohiyatini  ro‘yobga  chiqarish, 
undan  samarali  foydalanishda  kichik  biznes  imkoniyatlarini  qo‘llash  tizimli  tarzda 
amalga  oshirilishi  lozim.  Bunda  asosiy  e’tibor  hududdagi  muammolarni  hal  etishda 
kichik  biznesning  kengroq  ishtirokini  ta’minlash  imkoniyatini  beruvchi  ishlab 
chiqarish  tizimini  diversifikatsiyalashga  qaratilishi  lozim.  Bunda  kichik  biznesdan 
hududlar  iqtisodiyotidagi  tarkibiy  o‘zgarishlarning  manbai  sifatida  foydalanish 
muhim ahamiyat kasb etadi.  
Mamlakatimizda iqtisodiyotni boshqarishni tubdan qayta qurish mulkka egalik 
qilishni  yangi  shakllarini  tashkil  etish  va  xususiy  mulkka  ustunlik berish  maqsadida 
o‘tkazilgan  iqtisodiy  islohatlar  o‘z  samarasini  ko‘rsatdi  va  bugungi  kunda  iqtisodiy 
islohotlar tobora chuqurlashib, kengayib bormoqda va mulkchilikni barcha turlarining 
tarmoq – sohalarida tovar mahsulotlari ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish hamda shu 
bajarish  doirasida  raqobatbardjshlik  jarayonlari  tobora  jadallashib,  iqtisodiy 
samaradorlik  taminlanmoqda.  Ma’lumki,  bozor  iqtisodiyoti  jarayonlarida  ish 
yuritadigan  tadbirkorlik  asosiy iqtisodiy mehnat  faoliyatidan biri hisoblanadi.  Ishlab 
chiqarishni tashkil etish va boshqarishda bilim, malaka, tajribaga ega bo‘lgan, yuqori 
daromad  va  foyda  olishga  erishish  yo‘lida  tavakkalchilik  bilan  ish  bajaradigan 
tashabuskor  inson  faoliyati  sifatida  muayyan  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish,  ish 
bajarish  va  xizmat  ko‘rsatish,  ish  o‘rinlarini  yaratish,  bandlikni  ta’minlashda  eng 
ma’qul bo‘lgan xo‘jalik yuritish kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hisoblanadi.  

---

114 
 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  PQ-308-sonli  qarori  shaxsiy 
yordamchi,  dehqon  va  fermer  xo‘jaliklarini  rivojlantirish  chora-tadbirlari  izchil 
amalga oshirib borilishi, aholiga qo‘shimcha er maydonlari berilgani, chorva mollari 
sonining  ko‘payishiga,  ichki  iste’mol  bozorini  chorvachilik  mahsulotlari  bilan 
ta’minlashga, shuningdek, “Shaxsiy yordamchi va dehqon xo‘jaliklarini davlat yo‘li 
bilan  qo‘llab-quvvatlash  hamda  mamlakatni  oziq-ovqat  bilan  ta’minlashda  ularning 
rolini 
kuchaytirish 
borasidagi 
chora-tadbirlar 
to‘g‘risida”gi  PF–1737-sonli 
Prezidentning  farmoniga  muvofiq  Vazirlar  Mahkamasi  qarori  huquqiy  shart-
sharoitlar  yaratib  bermoqda.  Aholining  kun  sayin  o‘sib  borayotgan  moddiy 
ne’matlarga  talab-ehtiyojlarini  qondirish  birinchi  darajali  vazifa  hisoblanadi.  Ya’ni, 
oziq-ovqat,  sabzavot-poliz,  chorva,  baliq,  parranda  mahsulotlarini  ishlab  chiqarishni 
ko‘paytirish,  bu  mahsulotlarni  qayta  ishlab,  ichki  bozorni  to‘ldirish  va 
iste’molchilarga  taklif  etish  hozirgi  kunning  va  undan  keyin  ham  dolzarb  amalga 
oshirib  boriladigan ustuvor  ahamiyat kasb  etadigan  chora-tadbirlar  majmuini  tashkil 
etadi.  
Xalqaro  amaliyotda  davlat  kapitali  ko‘proq  ssuda  shaklida,  xususiy  va  uzoq 
muddatli  kapital  esa  –  tadbirkorlik  shaklida  namoyon  bo‘ladi.  Kelib  chiqish 
manbalariga  ko‘ra  xalqaro  kapital  –  bu  davlat  mablag‘lari  yoki  xususiy  kapital 
ko‘rinishida bo‘ladi. Davlat kapitali banklar ichida rasmiy kapital deb ham ataladi. U 
davlat  byudjetidan  xorijga  chiqariladigan  yoki  u  yerdan  yo  bevosita  hukumatlar 
qarori  bilan,  yoki  hukumatlararo  tashkilotlar  qarori  bilan  qabul  qilinadigan 
mablag‘lardir.  
Shakllariga  ko‘ra  –  bu  davlat  qarzlari,  ssudalar,  grantlar  (sovg‘alar),  yordam 
ko‘rinishida  bo‘lib,  ularning  xalqaro  harakati  hukumatlararo  kelishuvlar  bilan 
belgilanadi.  Xalqaro  tashkilotlarning  kreditlari  va  boshqa  mablag‘lari  ham  shular 
qatoriga  kiradi.  Biroq  har  qanday  hollarda  ham  bu  soliq  to‘lovchilarning  oluvchiga 
turli  yo‘lar  bilan  yetib  boradigan  pullari  hisoblanadi
43
.  Xalqaro  kapital 
migratsiyasining  shakllari  tadbirkorlik  va  ssuda  kapitali  ko‘rinishida  bo‘ladi. 
Kapitalning  tadbirkorlik  shaklidagi  migratsiyasi  uchun  quyidagi  uchta  majburiy 
belgilar xos bo‘ladi: 
-
 
xorijda ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish yoki unda ishtirok etish; 
-
 
xorijiy kapital qo‘yilmalarining uzoq muddatliligi; 
-
 
xorijiy korxonaga yoki uning bir qismiga mulkchilik huquqiga ega bo‘lish
44
. 
 
Yuqorida  qayd  etib  o‘tilgan  xususiyatlar  va  ishtirok  etish  maqsadlarining 
qanchalik amalga oshishiga bog‘liq holda tadbirkorlik kapitalini chetga chiqarishning 
ikki turi ajratiladi: to‘g‘ridan to‘g‘ri va portfel investitsiyalar (PI). TTXI – bu xorijiy 
kapitalning  uzoq  muddatli  kiritilishi  bo‘lib,  investor  tashkil  qilayotgan  firma 
aksiyalari  yoki  aksioner  kapitaliga  to‘la  ega  bo‘lish  yoki  kamida  10  foiz  xo‘jalik 
faoliyatining ta’sirchan nazorat qilinishini ta’minlaydi
45
. 
 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri  xorijiy  investitsiyalash  shakllari  va  usullariga  tegishli 
turlicha  talqinlarning  berilishi  jiddiy  muammolarni  keltirib  chiqardi  (masalan, 
NAFTA  va  ASEAN  ta’riflari  shular  jumlasidandir)  va  amaliy  muammolarni  hal 
 
43
  Киреев  А.  П.  Международная  экономика.  В  2  ч.  Ч.  I.  Международная  микроэкономика:  движениетоваров  и 
факторов производства. Учебное пособие для вузов. - М.: М еждународное отношения, 2000. С. 301. 
44
 Ливенцев Н. Н, Костюнина Г. М. Международноедвижение капитала (Инвестиционная политика зарубежных 
стран): учебник. - М.: Экономист, 2004. С. 33; World Investm ent Report 2014: 
45
  Investing in the SDGs: An Action Plan. New York and G eneva, 2014. P. 9.
 

---

115 
 
qilishda  qator  variantlar-opsiyalarning  vujudga  kelishiga  sabab  bo‘ldi.  Bu  xalqaro 
investitsiyalash  masalalari  bo‘yicha  muzokaralardagi,  iqtisodiy  diplomatiyadagi 
munozarali muammolardan biridir.