Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

қаратилган, касбни ҳар томонлама батафсил ёритиб берувчи йўналиш) психолог олимлар 
(Р.З.Гайнутдинов, М.Г.Давлетшин, С.Жалилова, А.Жабборов) томонидан ишлаб чиқилиб 
амалда қўлланилмоқда. Олимлар ўқитувчи профессиограммаси, муайян фан томонидан 
ўқитувчига қўйиладиган махсус талабларни ўз ичига қамраб олишини, ўқитувчи ўзи 
танлаган фан юзасидан қандай талаблар қўйилишини мукаммал билишини айтиб, шу асосда 
ўқув-тарбия жараёнини ташкил қилишни, педагогика олий таълим муассасаларида муайян 
мутахассислик бўйича “Ўқитувчи профессиограммаси” ишлаб чиқилиши зарурлигини 
таъкидлайдилар. Ҳозирги кунда умумтаълим мактаблари ўқитувчиларининг педагогик 
фаолиятини такомиллаштириш учун ишлаб чиқилган профессиограммага асосланиб, 
ўқитувчиларни ташҳислашнинг ушбу методидан фойдаланиб келинади. Бироқ ушбу 
профессиограмма ўқитувчининг кун сайин ўзгариб турувчи жамият талабларига мувофиқ 
шахсий дунёқарашини, онгини, мафкурасини бойитиш динамикасини тўлиқ акс эттира 
олмайди. 
Педагогик фаолиятни тадқиқ этиш мантиқи, педагогик ташҳислашнинг турли 
методикаларини бирлаштириш зарурияти Н.В.Кузьминанинг ишларида кенг ёритилган. 
Тадқиқотнинг сўров, кузатиш, баҳолаш (рейтинг), ўз – ўзини баҳолаш, жуфт қиёслаш, 
социометрия ва эксперимент каби методларини ўрганар экан, у айнан «ўз–ўзини баҳолаш, 
ўз–ўзини англаш усулларидан бири сифатида шахснинг барча имкониятларини намоён 
қилишга, унинг хулқига, характерига, фаолият суръатига таъсир этишини» таъкидлайди. 
Ўқитувчининг педагогик билим ва малакалари тизимини тавсифлаб, Н.В.Кузьмина 
ўқитувчининг билиш ва ўрганиш малакалари ичидан унинг педагогик фаолияти учун зарур 
бўлган афзалликларни ва нуқсонларни онгли равишда билиб тузатиш ёки такомиллаштириш 
мақсадида таҳлил қила олиш қобилиятини ажратиб кўрсатади.
И.П.Раченконинг фикрича, ўқитувчининг ўзи, ўз шахси ҳақидаги тасаввури, ижобий 
МЕН – концепциясини шакллантира олиши унинг ижодий фаоллигини ривожлантиришнинг 
кафолати саналади. 
Юқорида баён қилинган фикрлар ўқитувчининг касбий рефлексияси, ўз – ўзини 
юқори даражада баҳолашни таъминлаб, ўқитувчига ўз педагогик маҳоратини 
такомиллаштириш йўлидан мақсадли фаолият олиб бориш имкониятини беради. 
Ўқитувчининг педагогик маҳоратини оширишнинг асосий йўли – бевосита таълим 
муассасасида илмий асосда ташкил қилинган тадқиқотчилик иши, деб ҳисоблаган 
В.П.Симонов моҳир ўқитувчи шахси ва фаолияти самарадорлигини ташхислаш учун асосий 
касбий аҳамиятли кўрсаткичларнинг тизимини ва тахминий мазмунини ишлаб чиқди. У 
таклиф қилган методикалар, муаллифнинг фикрича, нафақат ўқитувчининг таълим фаолияти, 
балки у билан ўзаро фаолият олиб борадиган ўқувчиларнинг ўқув фаолияти 
самарадорлигини ҳам аниқлаш имкониятини беради. Ўқитувчининг аҳамиятга молик бўлган 
касбий сифатларини ташҳислаш натижаларини олим уч хил йўналишда баҳолайди: оптимал, 
йўл қўйиладиган ва танқидий даража бўйича. В.П.Симонов ҳамма вақт ҳам ижобий натижа 
беравермайдиган текширувчиларнинг юзаки ёндашуви ўқитувчиларнинг касбий фаолиятини 
маълум даражада бузади ёки нотўғри категориялайди, уларнинг педагогик 
ташаббускорлигини ва мустақиллигини сўндиради, олим ҳар бир ўқитувчида ўз педагогик 
фаолиятини «ишончли ва исботли» натижалар билан баҳолаш ва унинг натижалари ҳамда 
самарадорлиги ҳақида гапириш малакасини ривожлантириш зарурлигини айтади.
Касбий педагогик фаолиятни таҳлил қилиш ва ўз–ўзини таҳлил қилишни ўқитувчи 
фаолияти ва рефлексив позицияси нуқтаи назаридан тузатиш ва такомиллаштириш 
мақсадида педагогик вазифаларни ҳал қилишга қаратилган педагогик малакалар йиғиндиси 
сифатида қараб, А.В.Христева аналитик малакалар тизимини аналитик фаолият тизими 
билан нисбатлайди. У касбий педагогик фаолиятни таҳлил ва ўз – ўзини таҳлил қилишнинг 
қуйидаги босқичларини ажратиб кўрсатади: 
1. 
Мазмунли – диагностик (тайёрлов - мослашув) босқич; 
2. 
Мақсадли лойиҳалаштириш (таҳлил ва ўз–ўзини таҳлил қилишдан мақсадни 
аниқлаштириш) босқичи; 

---

210 
3. 
Технологик (касбий педагогик фаолият жараёнини ва ўз–ўзини таҳлил қилиш) 
босқич; 
4. 
Таҳлил ва ўз–ўзини таҳлил қилишнинг назарий (педагогик фаолиятнинг моҳияти, 
натижалари билан педагогик фаолият жараёни ўртасидаги алоқаларнинг сабаб ва 
оқибатларини назарий англаш) босқичи; 
5. 
Фаолиятни рефлексив баҳолаш (фаолиятни баҳолаш ва рефлексив таҳлил) 
босқичи; 
6. 
Коррекциялаш (ижодий босқич бўлиб, ўз педагогик фаолиятини назарий жиҳатдан 
англаш ва баҳолаш асосида такомиллаштириш ва ҳамкасбларининг самарали педагогик 
тажрибаларидан ижодий фойдаланиш йўллари ва усуллари белгиланади) босқичи. 
Муаллиф таклиф қилган аналитик фаолият алгоритми интериоризация (ташқи 
омилларнинг ички омилларга ўтиши) жараёнида ташқи фаолиятнинг ички фаолиятга ўтиш 
механизми қандай ривожланиши, ичкиси эса, ўз навбатида, ташқи фаолият орқали ўз–ўзини 
ўзгартиришини (унинг давомида ўқитувчилар касбий рефлексиясининг ривожланиши билан 
боғлиқ бўлган аналитик даражаси ўзгаради) тушуниш имкониятини беради. 
Н.А.Эверт, А.И.Сосновский, С.Н.Кулиев педагогик маҳорат тизимидан учта асосий: 
эстетик (ахлоқий), ижтимоий–психологик ва технологик каби таркибий қисмларни ажратиб, 
ўқитувчи педагогик маҳоратининг диагностик дастурини ишлаб чиқишади ва қуйидаги 
блокларни фарқлайдилар: 
- 
юксак маънавий баркамоллик; 
- 
ўқитувчининг индивидуал – психологик хусусиятлари; 
- 
ҳамкасблари билан педагогик ҳамкорлик; 
- 
педагогик техникани ўзлаштириш; 
- 
шахсий касбий хусусиятлари; 
- 
ижобий натижаларга осон эришиш. 
Ўқитувчининг ижтимоий–психологик шаклланишида ўз устида ишлаши мураккаб 
тизимга эга. Бунда ўқитувчи экстенсив, тахминий, методологик, коммуникатив, психологик 
ҳамкорликда ижодкорлик вазифаларини бажаради. Диагностик дастурда ўқитувчи касбий 
тайёргарлик жараёнида тадқиқотчилик, моҳирлик, репродуктив (хотирада сақлаш), расмий – 
ижрочилик каби фаолият бўйича мунтазам иш олиб боради. Ушбу фаолият дастурлари 
айниқса, ёш ўқитувчиларнинг педагогик фаолиятида дуч келадиган ижтимоий муносабат, 
синфдан қўрқиш, ўқувчилар билан ўзаро муносабатда зиддият ҳосил бўлиши каби 
психологик тўсиқларни енгишда муҳим аҳамият касб этади. 
Олимларнинг педагогик маҳорат таҳлилига бу каби чуқур ёндашувида барча ўзаро 
боғланган тизимларни бирданига қамраб олиш амалда мумкин эмас. Натижалар ҳаддан зиёд 
катта ҳажмда, тарқоқ бўлади, энг асосийси, бу ҳолда педагогик меҳнатнинг алоҳида 
бўғинлари таҳлилига чуқур ёндашиб бўлмайди. Умуман педагогик фаолият доимий равишда 
ўз-ўзини таҳлил этиш, ўқитувчи рефлексияси ривожланишининг ташаббускори бўла 
оладиган ўзига хос «тезлаштирувчи» ролини ўйнамоғи керак.