Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Объектив омиллар ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ омиллар 
бўлиб, улар ходимга унчалик боғлиқ бўлмайди. Бу омилларга меҳнатни 
ташкил этиш, ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва 
автоматлаштириш, меҳнатнинг санитария-гигиена шарт-шароитлари, 

---

170 
жамоанинг катта-кичиклиги, корхонанинг қаерда жойлашганлиги, тармоқ 
ихтисослашуви ва шу кабилар киради. 
Субъектив (шахсий) омилларга қуйидагилар киради: 
- ходимнинг ижтимоий-демографик хусусиятлари (жинси, ёши, 
маълумоти, малакаси, иш стажи, ижтимоий аҳволи ва ҳоказолар); 
- ижтимоий-психологик хусусиятлар (даъволар даражаси, меҳнат 
қилишга ҳозирлик, омилкорлик, ишлаб чиқариш вазиятида тезда йўл топиб 
олиш, ўзини ўзи назорат қилиш қобилияти ва ўз ҳаракатлари ҳамда 
ишларини вақт жиҳатидан тақсимлай олиш, чиқишимлилик ва шу 
кабилар); 
- социологик омиллар (касбий қизиқиш, меҳнат самарадорлиги ва иш 
сифатидан моддий ва маънавий манфаатдорлик ва ҳоказолар даражаси). 
Ходимнинг меҳнатдан қониқиш ҳосил қилишини, жамоадаги 
ахлоқий-психологик вазиятдан қаноатланиш даражасини меҳнатга 
муваффақиятли мослашишнинг бирлашган субъектив кўрсаткичи деб 
ҳисоблаш мумкин. Кўриниб турибдики, ишлаб чиқаришдаги мослашиш 
жараёнида ходимнинг шахсий имкониятлари ҳам муайян аҳамиятга эга. 
Ходимнинг шахсий имкониятларига унинг хусусиятлари ва сифатлари 
кирадики, улар муайян муомала типини: ўзига ишонч, киришимлилик, 
ўзини ўзи намоён қилиш қобилияти, вазминлик, холислик ва шу кабиларни 
шакллантиради. Санаб ўтилган хусусиятлар билан бир қаторда омиллар, 
маълумот даражаси, тажриба ҳам муҳим ўрин тутади. Хусусан, барча 
мезонларга қараб мослашув даражаси тўғрисида ҳам хулоса чиқариш 
мумкин. 
 
3. Касбни танлаш ва унга мослашиш ҳамда мартабага
кўтарилишнинг комплекс тизими 
 
Агар касб тўғри танланган бўлса, мослашув (кўникиш) анча тезроқ 
ва муваффақиятлироқ кечади. Ёшларнинг касб танлаш муаммоси ҳам 
назарий, ҳам амалий қизиқиш уйғотади. Бир томондан, унда ёшларнинг 
интилишлари ва муддаолари акс этади, иккинчи томондан, бу муддаоларни 
аниқ амалга ошириш, шахсий режаларни рўёбга чиқариш ўз ифодасини 
топади. Касб танлаш ёшларнинг шахсий ниятларини ва қизиқишларини 
аниқ мақсадга қаратилган ҳолда шакллантириш, бунда жамиятнинг 
ижтимоий-иқтисодий 
эҳтиёжларини 
ҳисобга 
олиш, 
ёшларнинг 
интилишлари ва шахсий режаларини уларни амалга ошириш 
имкониятлари билан мослаштириш орқали бошқарилади.