Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Рағбатлантирувчи 
тизим 
деб, 
муайян 
ишлаб 
чиқариш 
шароитларида юқорида кўрсатиб ўтилган иккита вазифани: иш берувчига 
зарур бўлган меҳнат фаолияти натижаларини қўлга киритиш ва ходимга 
шахсий манфаатдорлик асосида унинг ўз-ўзини тўлиқ намоён қилиши учун 
шарт-шароитларни таъминлаш вазифаларини энг мақбул даражада ҳал 
қилишни таъминлайдиган меҳнатга ҳақ тўлаш тизимини ҳисоблаш керак. 
Рағбатлантирувчи тизим ходимга унинг кўрсаткичларни яхшилашда ўз 
иштироки даражасини танлаш имконини беради.
Мажбур қилувчи тизимда ходим иш берувчи томонидан анча юқори 
даражада белгиланган кўрсаткичларга эришишга мажбур этилади ва ҳеч 
қандай “пасайиш”га йўл қўйилмайди. Агар бундай “пасайиш” содир 
этиладиган бўлса, ходимга иш берувчининг талабларига жавоб 
бермайдиган ходим сифатида қаралади. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг кафолатловчи тизимлари ўзининг 
ташкилий тузилиш ва тавсифларига кўра, рағбатлантирувчи тизимларга 
анча яқиндир, лекин уларнинг асосий вазифаси ходимга тўланадиган иш 
ҳақини бирон-бир кўрсаткич билан боғлиқ қилиб қўймасдан, балки унга 
айтилган маблағ миқдорини корхонада амал қилаётган ҳақ тўлаш 
шартлари, тариф ставкалари, нархлар белгилаш, қўшимча ҳақлар, устама 
ҳақлар тўлаш, мукофотлар ва шу кабилар бериш билан таъминлашдан 
иборат.
 
2. Асосий ва қўшимча иш ҳақлари 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг юқорида келтирилган рағбатлантирувчи 
тизими 
таърифи 
умумий 
хусусиятга 
эгадир. 
Оддий 
ҳаётда 
рағбатлантирувчи тизим деганда, одатда, иш ҳақининг асосий қисмини 
оширишни таъминловчи механизм тушунилади, иш ҳақининг бу қисми 
белгиланган меҳнат нормасини бажарганлик ёки ходимнинг меҳнат 
ҳиссасини тавсифловчи асосий кўрсаткич бўйича фаолият натижалари 
учун тўланадиган ҳақдир. Иш ҳақининг ана шу қисмини асосий иш ҳақи 
деб аташ қабул қилинган. 
Иш ҳақини асосий (тариф) ва қўшимча (рағбатлантирувчи) ҳақларга 
бўлиш муқаррар равишда, уларнинг нисбати қандай бўлиши керак, деган 
масалани ўртага қўяди. Мантиқан олганда, асосий иш ҳақи ўзининг 
номини оқлаши учун ҳеч бўлмаганда 50% дан кўпроқни ташкил этиши, 
рағбатлантируви иш ҳақи эса тегишли равишда 50%дан камроқ бўлиши, 
яъни рағбатлантирувчи қисмнинг (қ
р
) улуши 100% ва асосий ҳақ (А
ҳ
) 
ўртасидаги фарққа тенг бўлиши керак: