Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

2.6.2. Мувозанатланмаган қаршиликли термометрлар 
Мувозантланмаган қаршиликли термометрнинг принципиал схемаси 
ҳам 2.11-расмда кўрсатилгандек бўлади. Бироқ, бу ерда R
1
, R
2
, R
3
 
қаршиликлар ўлчашлар вақтида ўзгармайди. Одатда улар орасидаги нисбат 
схемани йиғиш вақтида шундай танланадики, термометрда ўлчаш 
мўлжалланган ҳароратлар диапозонида кўприк мувозанати минимал (ѐки 
максимал) ҳароратда эришилади. У ҳолда экстремал ҳароратлардан бошқа 
ҳар қандай ҳароратларда термометр ҳарорати минимал (максимал) 
ҳароратдан қанча кўп фарқ қилса, гальванометрдан шунча катта ток оқади. 
Агар минимал (ѐки максимал) ҳароратда кўприк елкаларини 
R
1
=R
2
=R
3
=R
4 
тенглик бажариладиган қилиб танланса, у ҳолда металл 
термоқаршилик қўлланилганда датчикнинг минимал (максимал) ҳароратдан 
фарқ қилувчи t ҳароратида гальванометрдан қуйидаги ток ўтади: 




1
1
1
4
R
R
R
R
R
U
I
г



. 
(2.28) 
Термисторлар учун ифода қуйидаги кўринишда бўлади: 




1
1
1
0
4
R
R
R
R
e
R
U
I
г
t




. 
(2.29) 
(2.29) ни t га нисбатан ечсак, 


0
1
1
1
4
1
UR
UR
R
R
IR
ln
t
г




(2.30) 
ифодани ҳосил қиламиз. 
Шундай қилиб, R
0
, R
1
, R
г 
қаршиликлар, α коэффициенти ва U 
кучланишни билган ҳолда гальванометрдан ўтаѐтган ток кучини ўлчаб, (2.30) 
тенглама асосида термоқаршиликнинг ҳароратини аниқлаш мумкин. 
Мувозанатланмаган термометрнинг сезгирлиги датчик ҳарорати 1ºС га 
ўзгарганда гальванометр стрелкаси нечта бўлимга силжишини кўрсатади. 
(2.28) ифодани ҳарорат бўйича дифференциалласак, қуйидаги ифодани 
ҳосил қиламиз: 


dt
dR
R
R
R
U
dt
dI
г
1
1
4


. 
(2.31) 

---

30 
Агар 

R
dt
dR

ва 
dt
dN
c
dt
dI
a

(бу ерда с
а
– гальванометр шкаласи 
бўлимининг амперлардаги қиймати, 
dt
dN
– кўрсаткич ҳарорати 1ºС га 
ўзгарганда 
гальванометр 
стрелкасининг 
қидирилаѐтган 
силжиши) 
эканлигини ҳисобга олсак, у ҳолда сезгирлик қуйидагига тенг бўлади: 


1
1
4
R
R
R
c
UR
dt
dN
г
a



. 
(2.32) 
Шундай қилиб, тенг елкали мувозанатланмаган термометрнинг 
сезгирлиги кўприкка берилган кучланиш ва қаршиликнинг ҳарорат 
коэффициентига тўғри, гальванометр шкаласи бўлимининг қийматига 
тескари пропорционал бўлиб, схемани таркибига кирувчи қаршиликларга 
ҳам боғлиқ. 
Яримўтказгич термоқаршиликли термометрлар учун сезгирлик 
тенгламаси қуйидаги кўринишда ѐзилади: 


1
2
1
4
R
R
T
R
c
UR
dt
dN
г
a




.
(2.33) 
Мувозанатланган термометрларда бўлгани каби яримўтказгич 
термоқаршиликли мувозанатланмаган термометрларнинг сезгирлиги металл 
термоқаршиликли термометрларнинг сезгирлигидан каттароқ бўлади. Бироқ 
уларнинг шкалалари каттароқ ночизиқликка эга.