Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус профессионал таълимнинг

Тенг қанотлилар туркуми вакиллари
Teng qanotlilar turkumi. Bu turkum juda xilma-xil hasharotlarni o’z ichiga oladi. Bular bog’larga, poliz ekinlarga, o’rmon va qishloq xo’jalik ekinlariga katta zarar yetkazadi. Bularning boshi opistognatik tipda o’rnashgan, jag’ va lab paypaslagichlari yo’q, og’iz apparati sanchib-so’ruvchi tipda tuzilgan. O’simlik shirasi bilan oziqlanadi, ko’pincha gallashib yashadyi.
Teng qanotlilarning keltiradigan zarari turlicha. Ular o’simlikning hujayra shirasini so’rib, kuchsizlantiradi, uning hosilini kamaytiradi. Barg va boshqa o’simlik organlarni o’zini shiralari bilan ifloslantirib, qora zamburug’ bosishiga sabab bo’ladi. Buning natijasida o’simlik nobud bo’ladi. Teng qanotlilarning 30 mingga yaqin turi ma’lum. Bularning eng asosiy kenja turkumlari 5-ta: saratonlar, oq qanotlilar, barg burgachalar, o’simlik bitlari (shiralari), qalqondor hasharotlar.
Saratonlar Cicadina. Bularning 7 miingdan ortiq turi Yevropa va Markaziy Osiyoda tarqalgan. Boshining tepasi bet tomonidan aniq burchak hosil qiladi. Mo’ylovlari kalta, 3 bo’g’imli, uchida uzun qilchasi bor. Orqa oyoqlari uzun sakrovchi tipda tuzilgan. Ustqanoti bir oz xitinlashgan, pardasimon, tiniq.
Odatda, tuxumlarini tuxum qo’ygichi yordamida o’simlikning poyasini tilib, ichiga botirib qo’yadi. Lichinkalari imagoga o’xshash, 5-ta yoshi bor. Sayroq saratonlarining lichinkalari tuproqda yashaydi. Rivojlanishi yarim yil, bir yil, janubiy Ameriuka turlari 15-17 yil davom etadi. Saratonlarning ko’pchilik turlari o’simliklar zararkunandasi bo’lib hisoblanadi. Ular virus kasalligini tarqatadi.
Oq qanotlilar yoki aleyrodidlar. Tanasi kichik (1,3-1,8 mm). Ikkala juftqanoti oq. Og’iz apparati so’ruvchi tipda tuzilgan. Tuxumlarini barg ostiga qo’yadi. Rivojlanishi murakkab gipermorfoz tipida, lichinkalarida 4 yosh bo’ladi. Birinchi va keyingi yoshlarida harakatsiz o’simlik bargiga yopishgan bo’ladi. 4-yoshida keskin o’zgarib, ustini mumg’ubor chiqindilari bilan qoplaydi, keyin qanotli imagoga aylanadi. Bir yilda bitta yoki bir necha avlod beradi. O’zbekiston sharoitida bular 6-10 ta avlod beradi, erta bahorda teplisa va parniklardagi ekinlarga, ochiq daladagi poliz ekinlarga katta zarar yetkazadi.
Bular tropik qit’alarda keng tarqalgan. Barglar ostida yashab, uni yopishqoq chiqindilari bilan ifloslantiradi, zamburug’lar ko’payishiga sharoit tug’diradi, bargning nafas olish teshiklarini berkitib qo’yaldi. Bizning o’lkamizda issiqxona oq qanoti (Trialeurodes vaporariorum W) keng tarqalgan.